این سرزمین در دوره مادها به نام ماد کوچک معروف بود . با حمله مغولان و با ورود هلاکوخان ، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان از خراسان تا شام شد. پس از مغولان و خاندان ترکان قره قیونلوها و آق قیونلوها بر این منطقه تسلط یافتندو بعد شاه اسماعیل اول تبریز را پایتخت ایران اعلام کرد . بعد ها در دوره قاجار و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بخشی از آذربایجان طی عهد نامه های به روسیه واگذار شد. از نام های دیگر این سرزمین ایرانویچ ،آذرگشسب و آتورپادگان است . بعد از فتحعلی شاه ، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و احمد شاه و ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و بالاخره محمدعلی شاه دوران ولایت عهدی خود را در این شهر گذراندند. رضاخان در سال 1300 شمسی سیطره حکومت مرکزی ایران را بر این منطقه برقرار کرد. با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1320 شمسی، نیروهای شوروی وارد ولایات شمالی ایران از جمله آذربایجان شدند. این نیروها در اردیبهشت ماه 1325 شمسی به دنبال طرح مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، آذربایجان را تخلیه کردند. مردم آذربایجان در جریان ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 شمسی مبارزه را علیه استعمار انگلیس آغاز کردند و سرانجام با پیروزی ، انگلیس شکست خورد.

گنبد مدور - مراغه

: معماري‌ اين‌ گنبد نيز بسيار جالب‌ توجه‌ است‌. مصالح‌ آن‌ آجر و ملاط‌ و بيشتر به‌ برج‌ ديده‌باني‌ شبيه‌ است‌. بنا ظاهري‌ ساده‌ دارد و نظير نوعي‌ برج‌ دفاعي‌ است‌ كه‌ فاقد تزئينات‌ مي‌باشد. فقط‌ درب‌ ورودي‌آن‌ با نقوشي‌ مشابه‌ نماي‌ اصلي‌ گنبد سرخ‌ آذين‌ شده‌ است‌.

گنبد سرخ – مراغه

گنبد سرخ‌ يكي‌ از قديمي‌ترين‌ مزارهاي‌ پنجگانه‌ شهر مراغه‌ است‌ كه‌ به‌ "قيرميزي‌ گنبد" نيزمعروف‌ است‌. اين‌ گنبد از آثار دوره‌ بعد از اسلام‌ است‌ و معماري‌ جالب‌ توجهي‌ دارد. مصالح‌ آن‌ از سنگ‌، آجر وكاشي‌هاي‌ رنگارنگ‌ است‌.

مدرسه اكبريه

اين مدرسه عمارت دوطبقة مفصلي داشت كه در سال 1266 هجري قمري در ضلع غربي و شمالي صحن بقعه صاحب‌الامر از طرف ميرزاعلي اكبرخان يكي از سرشناسان تبريز و مترجم و دبير كنسولگري روس بنياد نهاده شد.

مدرسه تومانیان- تبریز

مدرسه در سال 1895 میلادی در حدود صد و پنجاه سال پیش توسط خانواده ارمنی تومانیان با اعتباری معادل جهیزیه دختر جوان ناکامشان تامارا ساخته شده است. از خصوصیات بارز آن عظمت و استخوان بندی محکم و اسکلت آجری آن است. مالکیت بنا وقفی و مدیریت آن با خلیفه گری ارامنه آذربایجان میباشد.

مدرسه خواجه علي‌اصغر

: اين مدرسه در كوچه حرمخانه و انتهاي بازار كفاشان شرقي پشت عمارت عالي‌قاپو يا استانداري كنوني واقع است، باني آن‌ حاج ميرزا علي‌اصغر معروف به خواجة مازندراني بوده كه معاصر فتحعلي شاه بوده است.

مدرسه رشديه- تبريز

حاج ميرزاحسن رشديه در سال 1267 ه. ق در تبريز متولد شد. پس از كسب معلومات عصر خود در جوانی مسافرتی به قفقاز کرد و در ایروان اقامت گزید. او مدرسه ای تاسیس کرد و به تعلیم و تربیت پرداخت. پس از چندي بدين فكر افتاد كه تمام قواعد و اصول تعليم و تربيت ( پداگوژي ) را كه در دبستانهاي خارج از ايران ديده است، در كشور خود مرسوم دارد. پس راهي ايران شد و در سال 1305 ه.ق در جنب «مسجد شيخ الالسلام » مدرسه اي با اسلوب جديد باز كرد كه «ميرزا حسن واعظ» يكي از آموزگاران آنجا بود ولي به تحريك و اغواي عوام مدرسه اش به غارت رفت و خود به مشهد سفر كرد پس از چندي به تبريز مراجعت نموده و مجددا" در سال 1311 ه.ق مدرسه اي بنام « رشديه » در كوي «جبه خانه» دائر كرد

تيمچه‌ مظفريه

تيمچه‌ مظفريه‌ زيباترين‌ تيمچة‌ بازار تبريز است‌ كه‌ به‌ قيز بستي‌ بازار و تليسچي‌ بازار راه‌ دارد. اين‌ تيمچه‌ داراي‌ دو طبقه‌ مي‌باشد كه‌ 26 حجره‌ در طبقة‌ هم‌ كف‌ و 26 حجره‌ در طبقه‌ دوّم‌ دارد. باني‌ آن‌ حاج‌ شيخ‌ جعفر قزويني‌ تاجر سرشناس‌ دورة‌ ناصرالدين‌ شاه‌ بوده‌ است‌ كه‌ در سال‌ 1305 هـ.ق‌ آن‌ تيمچه‌ را ساخته ‌است‌‌.

بازار اسکو

از بازار اسكو در حال حاضر جز يك راسته شامل 15 گنبد چيز ديگري باقي نمانده است . اما در گذشته اين بازار به همراه مسجد آقا و حمام آقا يك مجموعه كامل فضاي شهري را تشكيل مي دادند. در اين راسته كسبه قديمي بازار اسكو همچنان در حال تجارت و كسب معاش ميباشند اما به علت تخريب قسمتهايي از آن اين بازار ديگر رونق گذشته خود را ندارد.

تیمچه امیر

تیمچه امیر یکی از شاهکارهای معماری و از باشکوه ترین تیمچه های مجموعه بازار تبریز محسوب می شود. بنای تیمچه را به میرزا محمدخان امیرنظام زنگنه نسبت می دهند که در زمان نایب السلطنه عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه به مقام امیرنظامی رسیده است. این بنا در مجاورت میدان شهدا و اول بازار تبریز قرار گرفته و دارای طرحی هشت ضلعی با حجرات دو طبقه می باشد. برفراز این تیمچه بزرگترین گنبد آجری موجود در بازار تبریز استوار شده که دارای پاطاق های مقرنس و کاربندیهای زیبائی است.

تیمچه حاج محمد قلی

بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر دوره زندیه و عصر قاجار (بعد از زلزله سال 1193ه.ق)می باشد. در زمان عباس میرزا که تبریز ولیعهد نشین و دارلسطنه کشور محسوب می شد سراها و تیمچه ها و بازارهای تازه ای احداث شد و از هر سوی کشور بازرگانان با کالاهای مختلف به سوی تبریز روی نهادند.

تیمچه حاج ملک

تاریخچه دقیق و قطعی بنا مشخص نیست و اظهار نظرهای مختلفی وجود دارد ولی بنابر گفته عده ای درسال 1288 شمسی یعنی اواخر عهد قاجاریه و زمانی که گرانی و قحط سالی شدید رخ داده بودشخصی به نام حاج احمد ملک که گویا سید جلیل القدری بود و به لحاظ مادی شخصی متمولی بود، به بهانه کمک به درماندگان و بینوایان و به لحاظ حفظ اصول اخلاقی اقدام به ساختن تیمچه ای می کند و اعلان می کند که جهت ساخت تیمچه نیاز به کارگر زیادی است و در مقابل اخذ مایحتاج روزانه در این محل مشغول کار می شوند.

گنبد الله – الله ورزقان

پلان مقبره دایره و قطر 75/4 متر می باشد. بنا دارای دو طبقه شامل سردابه و طبقه اول بوده. تاریخ بنای برج را با توجه به رج های آجری با تزئینات اسماء الله در آذربایجان میتوان به اواخر دوره ایلخانان مغول تا صفویه نسبت داد. متن کلمات روی بدنه الله و محمد می باشد.

برج سنگی ، قارلوجا

این برج در روستای قشلاق قارلوجا در كنار رود ارس،واقع در مسیر راه خمارلو- اصلاندوز قرار گرفته و از یك بنای كوتاه هشت ضلعی تشكیل شده است. این بنا منسوب به قرن هفتم و هشتم ه . ق است و در دوره صفویه تعمیراتی در آن به عمل آمده است .

حمام اسفهلان

بنا به گفته معمرین و اهالی محل قدمت بنا به دوره صفویه می رسد و در درگیریهای ایران و عثمانی در عهد صفویه توسط حسن پاشا بنا شده است که بمدت شش ماه در این منطقه اقامت کرده است. ولی آنچه که هم اکنون از این اثر برجای مانده است بر روی بقایای حمام فوق تجدید بنا گشته است.

حمام ائل (بایرام)

بنای عام المنفعه توسط ائل دار (کدخدا) رسیدگی می شده است به همین دلیل به حمام ائل معروف شده است. با توجه به نوع پلان و ساختار، بنا متعلق به دوره قاجار می باشد. مانند حمامهای دوره قاجار دارای فضاهای : ورودی – بینه و سربینه – گرمخانه – خزینه – میان در – آب انبار – خلوقی – توده انبار و سرویسهای بهداشتی می باشد.

حمام تسوج

با توجه به همجوار بودن این اثر تاریخی با مسجدجامع شهر تسوج که قدمت آن به دوره صفویه می رسد و باهم در کنار بازار شهر بصورت یک مجموعه عمل می کرده اند و با مقایسه نمونه های مشابه همدوره قدمت این اثر به دوره صفویه می رسد. این اثر همانند سایر حمامهای تاریخی در پایین تر از سطح معابر همجوار واقع شده و با یک ورودی مکعب مستطیل شکلدر نمای خارجی مشهود میباشد می توان به داخل بنا راه یافت.

حمام چهار سوق- مراغه

حمام چهارسوق در بخش مرکزی شهر مراغه در داخل بافت تاریخی فرهنگی شهر مراغه در میان بازار قرار گرفته و دور تا دور این حمام را مغازه های داخلی بافت احاطه کرده است. ورودی این حمام از میدان کوچکی که در مقابل آن قرار دارد مسیر است. از قدیمیترین حمامهای شهر مراغه حمام چهار سوق می باشد که از معدود حمامهای قدیمی باقیمانده در این شهر می باشد

حمام چهارسوق – آذرشهر

حمام چهارسوق آذرشهر از آثار اواخر دوره قاجاریه می باشد و نمونه ای از معماری حمام های این دوره است. ریش سفیدان محل می گویند به نظر می رسد این حمام موقوفه مسجد چهار سوق (ستوباد) باشد. این حمام به نام حمام چارچی نیز معروف است. حمام دارای سربینه بزرگی است که با چهار پایه آجری و یک گنبد استوار بر این پایه ها و با پلان صلیبی شکل اجرا گشته است.

حمام خامنه

مسجد میرپنج و حمام خامنه تنها سازة سنگی منطقه می باشند. این دو بنا تنها بقایای بازمانده معماری در شهر خامنه می باشد. تملک حمام قدیمی خامنه که قدمت آن به دوره قاجاریه می رسد از سال 76 توسط شهرداری صورت گرفته است و مرمت آن به همت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان به انجام رسیده است. حمام دارای 800 متر مربع عرصه و 380 متر مربع اعیانی می باشد

حمام خواجه نصیر

این حمام به اسم خواجه نصیر طوسی ساخته شده است، و به فاصله نزدیکی از مسجد ملا معزالدین قرار گرفته است برخی به اشتباه این حمام را مربوط به دوره ایلخانی می دانند ولی با توجه به فرم ساخت و شواهد معماری مربوط به دوره صفوی می باشد.

حمام دوقلو- شبستر

بنا فاقد کتیبه و تزئینات و آهکبری است ولی در مقایسه با آثار و معماری مشابه می توان آن را به اواخر قاجاریه و اوایل حکومت رضاشاه نسبت داد. به دلیل متروکه بودن بنا و گذشت زمان این بنا آسیب جدی دیده است. مالکیت آن شخصی می باشد.

حمام شهریار

این بنا با توجه به ویژگی های معماری و همچنین سازه متعلق به عهد قاجار و احتمالا اواخر آن می باشد. شخصی از احالی محل به نام وهابی که به لحاظ دارا بودن شخصیت روحانی و معنوی مشهور به وهاب آقا بوده بانی این حمام می باشد. که نام اصلی این بنا نیز حمام وهاب آقا بوده و در این چند سال اخیر مالکین بعدی نام بنا را عوض کرده و هم اکنون نام این اثر حمام شهریار می باشد، این بنا متعلق به عهد قاجار می باشد.

كاروانسراي پيام

: كاروانسراي پيام در دوره مغول و صفويه از مهمترين استراحتگاههاي ميان راهي به شمار مي آمده است. بناي قديمي كاروانسراي پيام در فاصله حدود 12 كيلومتري مرند كه در حال حاضر اثري از آن باقي نمانده قرار داشته است.

کاروانسرای داش آتان (حاجی شیخ )

تاریخچه این بنا به دوره قاجاریه می رسد. چنانکه در نقشه دارالسطنه تبریز که به سال 1297 ه.ق (1255 ه.ش) می رسد موقعیت این کاروانسرا به نام کاروانسرای حاج شیخ جعفر موجود است. حاج شیخ از تجار بنام ظروف چینی بوده که این کاروانسرا توسط ایشان بنا شده و بنام کاروانسرای حاج شیخ معروف گشته است و بعدها به کاروانسرای داش آتان نیز نامیده شده است.

کاروانسرای گویجه بئل

احداث بنا با توجه به شواهد و قرائن می تواند متعلق به دوره صفویه باشد .از این بنا بعنوان کاروانسرای کوهستانی استفاده شده است. ازخصوصیات بارز آن بسته بودن بنا و طراحی آن برای مناطق کوهستانی و سردسیر و زمستانهای سخت و پربرف می باشد

كاروانسراي خواجه ملكم– مراغه

به گفته صاحبان قديمي حجره ها، ‌در اين سرا (كاروانسرا) سنگ نوشته اي در زيرزمين قسمت جنوبي وجود داشته كه تاريخ بنا را 300 سال پيش نشان مي دهد ، اما متاسفانه امروزه روي آن با سيمان پوشانده شده است. اين بنا به نام آقاي ملكم آفتاندينان معروف به خواجه ملكم كه شخصي ارمني و تاجر بوده ثبت شده است و بنا نيز به نام ايشان معروف است.اين بنا در قسمتهاي مختلف از يك تا سه طبقه تشكيل يافته است.

کاروانسرای آیراندیبی

در ضلع شمالی کوهی که بر فراز آن قلعه ای مشهور به قلعه هلاکو وجود دارد، کاروانسرایی قرار دارد که در بین اهل محل به کاروانسرا شاه عباس معروف است و لیکن اسم اصلی آن کاروانسرای آیراندیبی(عریان تپه)می باشد .در ضلع جنوبی این کاروانسرا به ترتیب جاده آسفالته راه آهن و کمی دورتر کوه سنگی قرار گرفته است. چنانچه از پژوهشهای انجام گرفته در مورد این اثر برمی آید این بنا متعلق به قرن هفتم ه. ق بوده است و در طول 7 قرن گذشته مامن و مسکن کاروانیان و رهگذران بوده است .آیریندیبی احتمالا نام معانی می باشد که در فارسی از آن به عنوان عریان تپه یاد می شود و به احتمال زیاد کاروانسرا نام خود را از آن یافته است

قلعه آوارسین

این قلعه احتمالا از استحکامات دفایی بابک خرم دین در منطقه قره داغ آذربایجان بود این قلعه از آثار دوره ساسانی تا قرن سوم هجری قمری است .

قلعه انداب جدید

این قلعه در 30 کیلومتری شهرستان اهر در جنب روستای قلعه باشی قرار گرفته است.درگذشته این روستا در داخل قلعه قدیمی قرار گرفته بود.

قلعه سن ساروت

این قلغه در بیستو شش کیلومتری مرند در روستای هرزند بر روی تپه ای سنگی و مرتفع قرار داردآثار بجا مانده از این قلعه متعلق به قرون هفتم و هشتم است.

قلعه قیز قالا سی

این قلعه در بیست کیلومتری جنوب مراغه و در جنوب دره کوه کبود قرار گرفته است .

قلعه گاوورگوهر

این قلعه در 45 کیلومتری شرق جلفا و در کنار رود ارس است . تعدادی اشیاء گلی مربوط به قرن ششم پیش از میلاد و برخی نیز مربوط به دوره های ساسانی و اسلامی یا ارمنی به دست آمده است.

قلعه هلاکو

این قلعه در جزیره اسلامی واقع و احتمالا قبر هلاکو و برخی سرداران مغول در این قلعه قرار دارد.

قلعه نقد دوز

این قلعه در 35 کیلومتری شرق اهر بر روی قله مرتفعی مشرف به رودخانه اهر چای قراردارد برای تامین آب آشامیدنی ساکنین قلعه تعدادی حوضچه در بدنه سنگی کوه تعبیه شده بود که از آب باران پر می شد و به مصرف ساکنین می رسید.

كتيبه سنگي سقندل

روستاي سقندل در 38 كيلومتري غرب شهرستان اهر، در مسير جاده اهر ورزقان واقع شده و كتيبه ميخي اورارتوئي در 3 كيلومتري اين روستا و بر دامنه كوه زاغي بر سينه سنگي يكپارچه و مرتفع منقور است. سمت جنوبي سنگ مزبور كه به شكل هرم ناقص است، را به صورت مستطيلي به طول 116 سانتيمتر و عرض 57 سانتيمتر صاف و صيقلي نموده و فرمان سر دوري پسر ارگيشتي پادشاه اورارتوئي را در ده سطر به خط ميخي بر آن نقر كرده اند.

موزه آذربایجان

اندیشه ایجاد موزه آذربایجان در تبریز به سالهای 1306 و 1307 بر می گردد که در این سال نمایشگاهی از سکه های مکشوفه از تبریز در سالن سابق ساختمان کتابخانه تربیت بر پا شد. اساس موزه آذربایجان در سال 1336 با نمایش 202 قطعه از آثار فرهنگی ارسالی از موزه ایران باستان (موزه ملی) در تالار فوقانی کتابخانه ملی سابق تبریز آغاز شد و اندیشه تاسیس موزه آذربایجان در محل فعلی در اردیبهشت ماه سال 1337 جامه عمل پوشید. قبل از بهره برداری از این موزه ، از محل دبیرستان " نجات" سابق برای نمایش اشیاء فرهنگی جمع آوری شده، استفاده می شد. این موزه در سال 1341 رسماً افتتاح شد. ساختمان موزه آذربایجان که در خیابان امام خمینی جنب مسجد کبود واقع شده، بر اساس نقشه تنظیمی باستانشاس فرانسوی بنام آندره گدار و ترسیم اسماعیل دیباج (رئیس وقت اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی) احداث گردید. موزه آذربایجان از جمله مهمترین موزه های ایران است که در آن آثار مربوط به هزاره های پیشین تا دوره اسلامی به معرض نمایش در آمده است.

موزه مشروطه

بنای تاریخی خانه مشروطه با معماری دوره قاجار در محله قدیمی راسته کوچه و در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز واقع شده است. مالک نخستین آن حاج مهدی کوزه کنانی از شیفتگان حریت و آزادی بود. این خانه بعد از به توپ بستن مجلس در سال 1287 ه.ش مرکز تجمع جمعی از برجسته ترین چهره های مشروطه در آذربایجان بوده و در جنگهای 11 ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه به شمار میرفت. تصمیم مهم و انقلابی پائین آوردن پرچمهای سفید تسلیم در مقابل قوای محمدعلی شاه قاجار در همین خانه گرفته شده است. بنا با قسمت الحاقی آن در زمینی به مساحت 1300 مترمربع و با دو طبقه اندرونی و بیرونی حاصل ذوق هنرمندانه معمار تبریزی بنام «حاج ولی معمار» است که سالها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز در سال 1247 ه.ش آنرا بنا نهاد. اقدامات مرمتی آن نیز پس از تملک به مرحله اجرا درآمده و سعی شده است به الگوهای معماری تاریخی توجه کافی شود. از سال 1375 ه.ش پس از مرمت و تجهیز تالار اصلی و اتاقهای گوشواره با بنمایش گذاشتن اسناد و مدارکی از دوران پرفراز و نشیب انقلاب مشروطه به عنوان موزه آغاز به کار نموده است از مهمترین اموال ارائه شده در آن میتوان از فرش مشروطه، اسلحه کمری ستارخان، لوازم شخصی سران انقلاب و دیگر اسناد و مدارک اهدایی مرتبط با انقلاب نام برد.

موزه قرآن و کتاب

موزه قرآن و كتابت تبريز در بناي تاريخي– مذهبي صاحب الامر تاسيس شده است. در اين موزه مجموعه نفيسي از نسخ خطي قرآن مجيد مربوط به ادوار مختلف تاريخ و قطعاتي از آثار خوشنويسان بنام ايران در معرض نمايش گذاشته شده است. کتاب ذادالمعاد جلد لاکی، صفحات اول و دوم مذهب و مطلا و دور خطوط مطلا بوده وکلمات با مرکب مشکی نوشته شده و حاشیه آن با طلا تذهیب کاری گردیده با طرح گل و بوته در زمینه و درحاشیه گل و بوته بر روی زمینه قرمز- خط آن نسخ و شکسته نستعلیق است در سال 1245 ه.ق بدست محمدحسین تبریزی تحریر شده و بعضی از صفحات مطلا و تذهیب شده است.قرآن مجید به خط نسخ غبارکوچکترین قرآن به اندازه cm6 -cm 4- با مرکب مشکی نوشته شده و صفحه اول و دوم مذهب و مطلا و بین آیات طلاکاری شده، تمام صفحات کادربندی به رنگ قرمز و طلایی کار شده، جلد آن لاکی و طلا و تذهیب دار است. نشان جزء و حزبها تذهیب و طلاکاری گردیده، داخل جلد کتاب زمینه قرمز رنگ با گل و بوته طلایی کار شده که بدست مسیح الطالقانی در سنه 1293 ه. ق تحریر شده.

موزه سنجش

موزه سنجش با هدف معرفي ابزار آلات مرتبط با امر سنجش به طور عام در سال 1381 تاسيس گرديد. در اين موزه انواع ابزار و ادوات مقياس زمان مانند انواع ساعت هاي قديمي و هنري ساخت كشورهاي اروپايي، انواع ادوات مقياس وزن از قبيل ترازوهاي ظريف زرگري تا قپان هاي بزرگ ميــادين بار مربوط به قرون گذشته ، همچنين وسايل اندازه گيري طول و ساير مقياس هاي ديگر به نمايش گذاشته شده است .اين مــوزه در فضاي دل انگيز خانه قديمي سلماسي بنا شده است. اين خانه به اوايل حكومت قاجايه تعلق دارد.

دفتر پژوهش های فرهنگی – تاریخی یحیی ذکاء

استاد یحیی ذکاء محقق ، معلم ، پژوهش گر ، ایران شناس برجسته و صاحب نظر آذربایجان در سال 1302 شمسی در تبریز چشم به جهان گشود . وی پس از اتمام تحصیلات در رشته باستان شناسی و شروع خدمات علمی و فرهنگی در هنر های زیبای کشور که بعد ها به وزارت فرهنگ و هنر تبدیل شد ، مسئولیت های مختلفی چون ریاست موزه هنرهای تزئینی ، ریاست موزه مردم شناسی ، ریاست کتابخانه ملی و مشاورت وزیر را بر عهده گرفت .ایشان به دلیل علاقه ای که به تاریخ ، هنر ، زبان و ادبیات ایران داشت ، به هر جا که اثری از ایران و ایرانی می دیدی، مراجعه می کرد و حاصل مطالعات خود را به صورت مقاله ، رساله و کتاب برای دوستداران این آب و خاک تدوین ، تنظیم و به چاپ می رساند . استاد ذکاء در پایه گذاری موزه های فرش ، هنر های تزیینی ایران ، رضا عباسی و آبگینه و سفالینه های ایران فعالیت داشت . همچنین در زمینه فراهم سازی مقدمات اعاده آثار هنری و فرهنگی به غارت رفته این سرزمین ، از جمله شاهنامه طهماسبی رنج سفرهای بسیاری را بر خود هموار کرد .مرحوم استاد یحیی ذکاء علاقمند بودند که یکی از بناهای تاریخی مورد نظرشان به یک مرکز پژوهشی – فرهنگی تخصیص داده شود و ایشان بتوانند کلیه کتب و اسناد و مدارک آرشیو کتابخانه با ارزش خود را به آنجا اهداء نمایند . خوشبختانه این آرزو تحقق یافت و یکی از خانه های ارزشمند و تاریخی شهر تبریز به نام خانه لاله ای ها که در سال 1379 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده بود . توسط اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی برای این منظور تملک و به نحو مطلوب مرمت شد .

موزه ادبی شهریار

استاد شهریار فرزند آقاسید اسماعیل موسوی معروف به حاج میرآقا خشکنابی در سال 1325ه.ق (شهریور 1286 شمسی) در بازارچه میرزا نصرالله تبریز چشم به جهان گشود. در سال 1328 که تبریز آبستن حوادث خونین وقایع مشروطیت بود پدرش او را به روستای قیش قورشاق و خشکناب منتقل نمود. دوران کودکی شاعر در آغوش طبیعت و روستا سپری شد. منظومه حیدربابا مولود آن خاطرات است. در سال 1331 ه.ق شهریار به تبریز بازگشت و نزد پدر شروع به فراگیری مقدمات ادبیات عرب نمود. وی در سال 1322 ه.ق جهت تحصیل به شیوه نوین آموزشی اصول جدید به مدرسه متحده وارد شد و در این مدرسه به آموختن زبان فرانسه و علوم دینی و فراگیری خوشنویسی پرداخت. در سیزده سالگی اشعار شهریار با تخلص بهجت در مجله ادب به چاپ رسید. او در بهمن 1299 شمسی برای اولین بار به تهران سفر کرد و در سال 1300 با کمک لقمان الملک جراح در مدرسه دارالفنون به تحصیل پرداخت. شهریار از بدو ورود به تهران با استاد ابوالحسن صبا آشنا شد و نواختن سه تار و مشق ردیف های سازهای موسیقی ایرانی را از او فرا گرفت. او همزمان با تحصیل در دارالفنون به ادامه تحصیلات علوم دینی پرداخت و در سال 1303 شمسی وارد مدرسه طب شد. با فوت پدر و بازگشت مجدد وی به تهران در سال 1314 آوازه شهرت او از مرزها فراتر رفت. شهریار شعر فارسی و آذری را با مهارت تمام می سرایید. در سال های 1330 یا 1329 اثر جاودانه خود حیدربابایه سلام را خلق و برای همیشه به یادگار گذاشت. در مرداد 1332 با یکی از منسوبین خود ازدواج کرد. حاصل این ازدواج سه فرزند است.استاد شهریار پس از یک دوره بیماری در 27 شهریور 1367 دار فانی را وداع گفت و در مقبره الشعرای تبریز به خاک سپرده شد. بزرگ ترین اثر استاد شهریار کلیات ارزشمند دیوان اشعار وی به زبان پارسی و بخشی از آن به زبان آذری است که معروف ترین آن ها کتاب «حیدربابایه سلام» است.

موزه تاریخ طبیعی

در این موزه پیکره های تاکسیدرمی جانوران و حیوانات گوناگون مربوط به مناطق مختلف کشور به ویژه منطقه آذربایجان جمع آوری و به صورت علمی ضدعفونی و آرایش شده و در ویترین های مخصوص به نمایش گذاشته شده اند. همچنین این موزه پیکره های کامل انواع پرندگان، چرندگان، خزندگان، حشرات و سایر جانوران اهلی و وحشی که برخی از آنها از انواع نادر حیات وحش می باشند را در معرض تماشای علاقمندان قرار میدهد و با کمک نقاشی و دکوراسیون، محیط زندگی و نحوه زندگی آن ها را برای بازدید کنندگان ترسیم می نماید.

موزه ادب و عرفان شیخ شهاب الدین اهر

موزه ادب وعرفان، در محل خانقاه شيخ شهاب الدين محمود اهري تاسيس شده است. در اين موزه آثار نفيسي از كتب خطي دوران صفوي تا قاجار و همچنين قطعه خط هايي از خوش نويسان بنام از جمله «استاد عبدالمجيد طالقاني»،«استاد سيد احمديان» و « استاد درويش» به نمايش گذاشته شده است .از ديگر آثار به نمايش گذاشته شده ميتوان به انواع كشكول هاي چوبي، سفالي و فلزي كه داراي نقوشي از مجالس درويشان است و نيز تبرزين هاي مرصع طلاكوب و نقره كوب و ..اشاره كرد.

موزه ایلخانی مراغه

ساختمان موزه مراغه و بناي يادبود روي مزار اوحدي مراغه اي شاعر قرن هفتم و هشتم هجري قمري بين سالهاي 53 تا 57 بوسيله انجمن آثار ملي اجرا شده است. اين محل در سال 1363 مقارن با تشكيل سازمان ميراث فرهنگي كشور به موزه مقدماتي مراغه تبديل و با آثار عرضه شده از دوره‌هاي مختلف تاريخي براي بازديد عموم داير گرديد. موزه مراغه در سال 75 در جهت هدفمندي آثار خود و بلحاظ اهميت نقشي كه اين شهر در دوره ايلخاني داشته، به عنوان موزه تخصصي ايلخاني فعاليت خود را آغاز نمود. مراغه عليرغم استواري استمرار تمدن از دوران پيش از اسلام تا دوران مختلف اسلامي، در دوره ايلخاني از موقعيت برجسته‌اي برخوردار شد و بعلت انتخاب اين شهر به عنوان اولين پايتخت ايلخانان، مركز ثقل اين سلسله محسوب گرديده و عصردوباره سازندگي ايران پس از يك دوره طولاني قتل، غارت و ويراني مغولان از آن آغاز مي‌شود. با تمركز و انتقال صدها اثر برجسته و گردآوري مجموعه‌اي نسبتا كامل از آثار مختلف ايلخاني شامل انواع سفال، كاشي، سكه، فلز، شيشه و كتابت، اين موزه به عنوان منبع مطالعاتي و پژوهشي در اختيار محققان و بازديدكنندگان قرار گرفت.

سد خاكي علويان

این سد در دامنه جنوبی سهند و 5/3 کیلومتری شمال مراغه و دره سرسبز علويان قرار گرفته و از قابليت ممتازي براي بهره برداريهاي تفرجگاهي برخوردار است. كوهستان سهند نيز يكي از زيباترين چشم اندازهاي اين سد مي باشد. ارديبهشت تا پايان پائيز بهترين زمان استفاده تفرجگاهي از درياچه و اطراف اين سد است.

سد خاكي خرم درق

اين سد در 7 كيلومتري قره آغاج از توابع هشترود و در ارتفاع 1850 متري قرار دارد و محل زيست چنگر، خوتكاي سفيد، سرسبز، فيلوش، تنجه، كشيم، انواع كاكايي، آبچليك و حواصيل است

سد خاكي ملا يعقوب

اين سد در 19 كيلومتري جنوب شرقي سراب در ارتفاع 1700 متري قرار دارد و محل زيست انواع مرغابي است.

سد خاكي مينق

اين سد در 95 كيلومتري شمال شرقي تبريز و در ارتفاع 1600 متري قرار دارد و محيط زيست انواع مرغابي است.

سد خاكي قاضي كندي

اين سد در 7 كيلومتري شرق هشترود و در ارتفاع 1720 متري قرار دارد و محيط زيست تنجه، غازپا خاكستري، سرسبز، گيلار و چنگر است.

جزيره آرزو

اين جزيره نيمه جنگلي با مساحت حدود 542 هكتار در غرب جزيره كبودان قرار گرفته است و 1270 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. اين جزيره نيز پذيراي پرندگاني نظير فلامينگو، كاكايي و غاز است.

جزيره اشك

اين جزيره در قسمت جنوبي كبودان، در 40 كيلومتري بندر گلمانخانه قرار دارد. داراي وسعتي معادل 2115 هكتار و ارتفاعي در حدود 1270 متر از سطح درياست. اين جزيره يك چشمه آب شيرين دارد و يكي ازجالب ترين زيستگاه هاي پرندگان بومي و مهاجر از جمله فلامينگو و تنجه است. از نظر پوشش گياهي شبيه جزيره كبودان است. گوزن زرد ايراني نيز در آن زندگي مي كند.

جزيره قويون داغي (كبودان)

جزيره قويون داغي يكي از بزرگ ترين و زيباترين جزاير غير مسكوني درياچه اروميه است كه در فاصله 12 كيلومتري بندر رحمانلو در قسمت جنوب شرقي درياچه اروميه قرار گرفته است. طول جزيره 9 كيلومتر، عرض آن 4 كيلومتر و مساحت كل آن 3175 هكتار است و از سطح درياي آزاد 1521 متر ارتفاع دارد. جزبره قويون داغي زيستگاه قوچ و ميش ارمني و گوزن زرد ايراني است. اين گوزن يكي از نادرترين گونه هاي گوزن جهان است.قويون داغي تنها جزيره درياچه اروميه است.

تالاب آلماگلي

اين تالاب در ارتفاع 2400 متري، درجنوب شرقي ارتفاعات سهند قرار دارد و 20 هكتار مساحت دارد. تالاب پوشيده از نيزار و گياهان آبزي است كه از نظر لانه گزيني پرندگاني نظير سرسبز و چنگر شرايطي مناسب دارد و به همين دليل داراي ارزش تفرجگاهي است.

تالاب خرمالو

اين تالاب در 42 كيلومتري جنوب غربي اهر قراردارد و تالاب دائمي است كه علاوه بر استفاده هاي كشاورزي، در فصل زمستان مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار مي گيرد.

تالاب قوشا گلي

اين تالاب در 31 كيلومتري جنوب غربي هشترود قرار دارد و تالابي نيزاري است.

تالاب قره قشلاق

منطقه تالابي قره قشلاق در كناره هاي جنوب شرقي درياچه اروميه قرار دارد و به لحاظ شرايط خاص طبيعي، زيستگاه بسيار مناسبي است براي پرندگان آبزي و كنار آبزي و علف چر، مانند ميش مرغ. اين تالاب به عنوان تالاب بين المللي شناخته شده است.

تالاب قبادلو

اين تالاب در 22 كيلومتري شمال غربي عجب شير، بالاتر از بندر رحمانلو قرار دارد و بخشي از پرندگان تالاب هاي حاشيه اي درياچه اروميه را به خود جذب مي كند.

تالاب زولبين گلي

اين تالاب در 42 كيلومتري غرب هشترود قرار دارد و با وجود اين كه تالابي فصلي است، به علت نيزارهاي داخلي و حاشيه اي به ويژه در مواقع پرآبي پناهگاه مناسبي براي پرندگان مهاجر آبزي محسوب مي شود.

تالاب يوسفلو

اين تالاب در 33 كيلومتري شرق شهرستان اهر قرار دارد و تالابي دايمي است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزي قرار مي گيرد

تالاب يانيق گلي

اين تالاب در 31 كيلومتري جنوب غربي هشترود قرار دارد و در پاييز و زمستان مورد استفاده پرندگان وحشي قرار مي گيرد.

تالاب ماهي آباد

اين تالاب در 20 كيلومتري شمال ميانه قرار دارد كه تالابي فصلي است و مصارف كشاورزي دارد و در مواقع پرآبي، مورد استفاده پرندگان مهاجر است.

تالاب بزوجق گلي

اين تالاب در 50 كيلومتري غرب شهرستان هشترود قرار دارد و تالابي دايمي است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار مي گيرد.

تالاب ديب سيز

اين تالاب در 25 كيلومتري شرق اهر قرار دارد و تالابي نيزاري و دايمي است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزي قرار ميگيرد.

چشمه آب معدني كندوان

كندوان روستايي تاريخي و كم نظير است كه در فاصله 22 كيلومتري جنوب اسكو در ميان دره اي باصفا و كنار رودخانه پرآبي به همين نام واقع شده است. فاصله روستاي كندوان تا تبريز 62 كيلومتر است. اين روستا چشمه آب معدني مهمي، به همين نام، دارد كه بسيار مشهور است.

چشمه الله حق

آب گرم الله حق در جنوب غربي دهكده اي به همين نام در شمال شرقي آبگرم سراب واقع شده است و حدود نيم ساعت با آنجا فاصله دارد. اين ناحيه دره اي تقريباً شمالي- جنوبي است كه نهر آبي در ته آن به طرف شمال جاري است. آبگرم در دو نقطه دامنه شرقي دره به فاصله چند متر از يكديگر از زمين خارج مي شود. آب چشمه جزو دسته آب هاي سولفاته سديك گرم است.

چشمه آبگرم سراب

چشمه آبگرم سراب در جنوب غربي شهر سراب از زمين خارج مي شود. آب از مظهر چشمه در دامنه ارتفاعات نزديك كف دره همراه گاز از زمين خارج شده و به رودخانه مجاور ميريزد. آب چشمه سراب از دسته آب هاي سولفاته سديك گرم است.

چشمه معدني صوفيان

حدود 5/4 كيلومتر پس از صوفيان به سوي مرند، در ارتفاعات سمت چپ جاده، كنار يك تپه از چند محل آب گازدار از زمين خارج مي شود و در دو دامنه تپه جريان مييابد. آب اين چشمه از نوع آب هاي معدني هيپركلروره و بيكربناته مخلوط و سولفاته كلسيك گازدار و آهن دار سرد است كه حدود 5/73 گرم در ليتر كلرور سديم دارد. مزه آب بسيار شور، حرارت آن 16 درجه سانتيگراد و ارتفاع محل از سطح دريا 1460 متر است.

آجي چاي

رودخانه آجي (آجي چاي) يا تلخه رود در 10 كيلومتري شمال تبريز در دره هاي كوه عينالي (سرخاب) جاري است و سطح آبريز آن 8547 كيلومتر مربع است.آجي چاي مهمترين رود دشت تبريز است. در بخش شمالي دشت تبريز هفت رود به نام هاي دريان، شبستر، سيس، صوفيان، سينيخ، گونبات و باباباغي جاري است كه دو رود گونبات و باباباغي به آجي چاي و بقيه در حوضه آجي چاي به درياچه اروميه مي ريزند.

اهر چاي

رودخانه اهر (اهر چاي) از ارتفاعات پيرسقا سرچشمه مي گيرد و در قسمت جنوبي شهرستان اهر به سوي شرق جريان مي يابد. اين رودخانه در مسيرش پس از عبور از دهستان ازومدل، حومه شهر اهر و نزديكي آبادي لر در دهستان ورگهان، به رودخانه قره سو كه از مشگين شهر رو به جنوب جريان دارد، می پيوندد.

سيلن چاي

رودخانه سیلن (سيلن چاي) واقع در دهستان گرما دوز، از ارتفاعات مشرف به آباديهاي ميدانلار و گلي پايين سرچشمه مي گيرد و رو به شمال جريان مي يابد. اين رود پس از پيوستن به رودهاي محلي، در نزديكي آبادي لاريجان بالا به رودخانه ارس مي ريزد. طول اين رودخانه تا رود ارس در حدود 45 كيلومتر است.

صوفي چاي

صوفي رود (صوفي چاي) از دامنه هاي جنوب غربي كوه سهند و از آب شدن برف هاي دايمي و سنگين كوهستان به ويژه از دره باميدز سرچشمه مي گيرد. اين رودخانه با جريان شمالي و جنوبي، تمامي مزارع و باغ هاي اراضي شهرستان مراغه را سيراب مي كند و از جنوب آن وارد منطقه بناب مي شود.

القنا چاي

رودخانه القنا (القنا چاي) در دهستان حسن آباد (حسنو) شهرستان كليبر، از ارتفاعات قرخلار، بالاي آبادي هاي پارالوجه و آرناليق سرچشمه مي گيرد و رو به شمال جريان دارد و در مسيرش رودخانه هاي كوچكي نيز به آن مي ريزد. رودخانه القنا در 5/1 كيلومتري آبادي آلاجوجه در منطقه اشتوبين در نوار مرزي به رود ارس مي پيوندد.

بزغوش

كوهستان بزغوش در جنوب كوهستان سبلان و شمال غربي شهرستان ميانه قرار گرفته است. اين كوهستان از نوع كوه هاي سنگي و صخره اي است و بلندترين قله آن 3304 متر ارتفاع دارد كه در شمال دهستان ترچايي واقع شده است. اين كوهستان در حوالي شهرستان ميانه، بامراتع سرسبز و خرم پوشيده شده و محل ييلاق عشاير خداوردی لو و حسین لو است. مراتع مهم آن اوچ تپه، سامساخلو و خان تختي است.

كمتال

كوهستان كمتال از مهمترين و جالبترين كوه هاي ارسباران است. اين كوه3100 متر ارتفاع دارد و از نوع كوه هاي سنگي است. تندي دامنه ها و صعب العبور بودن آن، كوهستان را از هر نوع هجوم مصون نگه داشته و از مظاهر تمدن جديد نيز محروم كرده است.

كيامكي

در شمال غرب استان، بلندترين كوه منطقه جلفا، به ارتفاع 3347 متر به نام كيامكي قد برافراشته كه به علت آب و هواي مساعد كوهستاني، برف و باران كافي و مراتع و چمنزارهاي سرسبز، روستاها و آباديهاي متعددي را در دامنه ها و دره هاي خود جاي داده است

ميشو

كوه ميشو در شمال درياچه اروميه است و جلگه مرند را از جلگه شبستر و درياچه اروميه جدا مي كند. شهرستان مرند در دامنه شمالي و شهرستان شبستر در جبهه جنوبي اين كوهستان قرار دارد. حداكثر ارتفاع ميشوداغ 2855 متر است، قله هاي معروف آن فلك داغي، علي علمدار، كوسه بابا و اوزون بئل هستند. امتداد كوه هاي جنوبي مرند و كوهستان ميشو به رشته كوه موروداغ مرتبط مي شود.

سلطان داغي

اين كوه در شمال غربي كوهستان سهند، نزديك شهر اسكو قراردارد، با ارتفاعي حدود 3410 متر، سومين قله سهند محسوب مي شود. در قله آن زيارتگاهي به نام سلطان حسام الدين وجود دارد. در كوه سلطان داغي آثار يخچالي متعددي وجود داشته، ليكن به علت فعاليتهاي آتشفشاني سهند بسياري از آثار يخچالي پوشيده از مواد گلدازه اي شده يا در اثر آبهاي جاري از بين رفته است.

سلطان سنجر

كوه سلطان سنجر كوهي آتشفشان است كه در حدود 15 كيلومتري شرق زنوز واقع شده است و قله اي به ارتفاع 3255 متر دارد. اين كوه بيشتر ايام سال از برف پوشيده است.

دره پيغام

دره وسيعي است كه از شمال تا جنوب كليبر گسترده شده و معبر رودخانه پيغام است. قلعه تاريخي پيغام در كناره اين دره قرار دارد. دره پيغام در تابستان مورد توجه و استفاده فراوان است. دسترسي مناسب، سبزينگي كشتزارها وگستردگي مراتع و وجود درختان ميوه از ويژگي هاي برجسته اين دره زيبا و باصفا است.

دره هاي كوهستان سهند

در دامنه هاي كوهستان سهند، زيباترين دره هاي آبرفتي همراه با روستاها، باغ ها و كشتزارها، جلوه هايي شگفت پديد آورده است. از مهمترين دره هاي سهند مي توان به دره بايندر، شاه يوردي، قيرخ بولاغ و ممد دره سي اشاره كرد كه به ترتيب در دامنه هاي غربي، شرقي، جنوبي و شمالي سهند واقع شده است. تمامي اين دره ها مرتعي اند و محل سكونت هفت طايفه بزرگ از عشاير سهند هستند و مردم اغلب از زيبايي هاي خاص و بي بديل اين دره ها و گردشگاههاي تابستانه بهره مند مي شوند.

قایش گوتردی

: بیش از چهار نفر در آن شرکت می کنند و کمرهای «قایش» خود را باز می کنند و دایره ای کمتر از قطر دو تا سه متر می کشند و یاران بازیکن به دو دسته تقسیم می شوند. یک قسمت در داخل دایره هر کدام روی یک کمر «قایش» برای محافظت می ایستند و گروه دوم در خارج سعی می کنند که با بیرون کشیدن آنها از دایره یا به شیوه ای دیگر کمرها را بربایند. در این موقع، اگر گروه داخل بتواند با پا به پا یا بدن (از کمر به پایین) بزند، می بازد و بازی عوض می شود و گروه داخل و خارج جای خود را عوض می کند و بازی به همین روش ادامه می یابد. از بازیهای دیگر «چلینگ آغاج» ، «الک تولنگ» ، «لی لی» ، «تپیک دوشدی» که شبیه کاراته است. «بش داش» را که میان بچه ها - بخصوص دختران - رسم است با پنج سنگ کوچک بازی می کنند.

غذاهاي محلي و منطقه اي

صبحانه‌‌ با ده‌ها نوع‌ مربا، قايماق‌، انواع‌ نان‌ تازه‌ و سنتي‌ كماج‌ و نان‌روغني‌ و... تهیه می شود . از جمله‌ غذاها مي‌توان‌ به‌ انواع‌ آش‌ (آش‌ شير، آش‌ دوغ‌، آش رشته‌، آش‌ انار، يوقورت‌ لی آشي ، اون بیش آشی ، اوماج آشی ‌) و انواع‌ كوفته‌ (كوفته‌تبريزي‌، كوفته‌ فرنگي‌، كوفته‌ تركي‌) و قيقاناق‌، بادمجان‌ شكم‌ پاره‌، دلمه‌ سيب‌ زمينی ، كوكوي‌ بادمجان‌، خشيل ‌،چغيرتما، يتيمچه‌ محلي‌، املت‌ اسفناج‌، باستيرماپلو، چلوكباب‌، كباب‌ تركي‌، آبگوشت ، قارنی یاریق ، یاپراق کلم رولماسی ، شیشلیک ، من دوشلو شوربا‌ اشاره کرد .

در این میان موسیقی مردمی شناخته شده ی «عاشیق لَر» (عاشق ها) که با سرشت بومی مردم آذربایجان آمیخته است، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. پیشنیه این موسیقی کم و بیش روشن است و امروزه نیز در برگزاری مراسم و آیین های سنتی نقشی فراموش ناشدنی دارد. در گذشته، تا زمانی که به دوره اشکانیان باز می گردد، گروه هایی بودند که تاریخ فراز و نشیب های اجتماعی را در قالب سروده ها و داستان ها در بزم ها و گردهمایی ها برای مردم باز می خواندند. این افراد « گوسان» و «خـُنیاگران» ( آواز خوانان ) نامیده می شدند. عاشق" ساز" می نوازد. ساز آلتی است شبیه تار، مرکب از نـُه سیم که بر سینه می نهند و می نوازند. نام قدیمی ساز «قوپوز» ، (چیزی شبیه کمانچه های کنونی) بود. اغلب ، یک یا دو بالابانچی (نوازنده بالابان) و قاوالچی (دایره زن) ، عاشق را همراهی می کنند. گاهی نیز چند دسته عاشق یک جا ظاهر می شوند و هنر نمایی می کنند. عاشق ، هنرمند مردم است و باید در چندین هنر مهارت و استادی داشته باشد. او هم شاعراست، هم آهنگساز، هم خواننده، هم نوازنده ، هم هنرپیشه و هم داستان گو. به عبارت دیگر عاشق در تمامی این عرصه ها خلاّق است و هنرمندی است که این همه را، با انگشتان ماهر و صدای دلنوازش، اجرا می کند. در روزگاران گذشته، به این هنرمندان علاوه بر اوزان و عاشیق، وارساق و یانشاق هم می گفتند و به هنرمندترین و شایسته ترینشان «دده» اطلاق می شد. از این میان می توان به «ده ده یاد یاد» (قرن 10 هـ.ق)، «توراب دده» (12 هـ. ق)، «دده قاسم» (قرن 13 هـ. ق) و «کرم دده» و مشهورتر از همه «دده قورقود» اسطوره ای اشاره کرد. موسيقي‌ مردمي‌ (فولك‌) آذربايجان‌ از روزگار كهن‌ تاكنون‌ در حيات‌ "عاشيق‌"ها تداوم‌ و تكامل‌ يافته‌ است‌."عاشيق‌" ها هنرمندان‌ خودساخته‌اي‌ هستند كه‌ بانواي‌ ساز خود ترانه‌هاي‌ دلپذير و متناسب‌ با حال‌ و هواي‌مجالس‌ عروسي‌ها و قهوه ‌خانه‌ها را به‌ ترنم‌ در مي‌آورند. عاشيق‌ها در مراسم‌ عروسي‌ و جشن‌ها حاضر مي‌شوندو از اين‌ راه‌ معيشت‌ روزانه‌ خود را نيز تامين‌ مي‌كنند. علاوه‌ بر موسيقي‌ عاشيقي‌ موسيقي‌ مقامي‌ نيز در آذربايجان‌ بسيار رايج‌ است‌ و در حال‌ حاضر نيز گروه‌هاي‌موسيقي‌ مقامي‌ متعددي‌ برنامه‌هاي‌ مختلف‌ و متنوعي‌ را به‌ مناسبت‌هاي‌ مختلف‌ اجرا مي‌كنند. موسيقي‌ مقامي‌آذربايجان‌ با اندك‌ تفاوت‌هائي‌، همان‌ موسيقي‌ مقامي‌ ايران‌ است‌ كه در‌ دستگاه‌هاي‌ هم‌ نام‌ و مشابهي‌ اجرامي‌شوند. همچنين‌ موسيقي‌ آذربايجان‌ تحت‌ تأثير موسيقي‌ كلاسيك‌ اروپا و بويژه‌ روسيه‌ آثاري‌ نوين‌ و بديعي‌را خلق‌ و عرضه‌ كرده‌ است‌.

همه مورخان پیش و پس از اسلام و نیز تاریخ نویسان معاصر، گویش آذری را زبان مردم آذربایجان دانسته اند. به عقیده زبان شناسان، زبان فارسی دو گویش دارد؛ یکی دری و دیگری پهلوی. گویش دری ، زبان کتابت و خواندن و نوشتن و آموزش بود، اما گویش پهلوی به زبان های محلی اطلاق می شود که معمولاً در زبان محاوره به کار می آید و در هر محل، مردم با کمی اختلاف به آن تکلم می کنند. ( پهلوی را در جمع «فهلویات« می گویند( . شعرا و ادبا و اهل علم ، همواره به این دلیل به فارسی دری یا زبان مادری و اصلی می سرایند و می نویسند که زبان ملی سراسر ایران است و به این ترتیب آثار و سخن ایشان فراگیر می شود. آنها خیلی کم و به ندرت به زبان محلی قلم می زنند. به همین دلیل اشعار محلی به زبان آذری یا گویش آذری پهلوی نیز مانند دیگر گویش های محلی از کمیت زیادی برخوردار نیست. یکی از مهم ترین منابع در این زمینه رساله « روحی انارجانی» تألیف قرن 11 هجری است. این کتاب نمونه گویایی از موقعیت عمومی و رواج زبان آذری پهلوی درمیان مردم آذربایجان است. احمد کسروی می نویسد از سال 736 هجری، سال مرگ ابوسعید آخرین سلطان مغول تا ظهور شاه اسماعیل صفوی در سال 906 هجری، زبان ترکی در آذربایجان محدود به ترکان و مغولان بود، و مردم آذربایجان همچنان به آذری پهلوی صحبت می کردند. در لغت نامه دهخدا آمده است: ( آذری منسوب به آذر و آذربایجان ، و زبان آذری لهجه ای از فارسی قدیم است که در آذربایجان متداول بوده و اکنون نیز در بعضی روستاهای این استان و بعضی نواحی قفقاز بدان تکلم کنند(