مسجد جامع یزد
محراب این مسجد از سنگ مرمر یكپارچه است. بر فراز مسجد، گنبدی دو پوش به شكل مربع قرار دارد كه از باپوش خشخاشی ساخته شده است. یكی از دو مناره سر در اصلی، دارای دو مسیر حركت مستقل است. در زیر صحن مسجد پایاب یا سردابه‌ای وجود دارد كه با آجر و كاشی مزین شده است. در اضلاع شمالی و غربی مسجد، دو راه ورودی جهت پایاب تعبیه شده است.
مسجد ابوالمعالی
مسجد جامع ابوالمعالی در بازارچه ابوالمعالی شهر یزد قرار دارد. این مسجد در سال 787 هـ . ق توسط « خواجه ابوالمعالی» بنا شد.مسجد ابوالمعالی شامل یك گرمخانه نسبتاً بزرگ، حیاطی كوچك و یك اتاق (مقبره) در ضلع غربی حیاط است. بادگیر بلندی نیز در ضلع جنوبی و مشرف به كوچه و بازار مجاور، به چشم می‌خورد. مسجد از كف ساباط، هفتاد سانتیمتر گودتر و پوشش سقف گرمخانة آن، طاق و تویزه است. پایین ستون‌ها و دیوارهای مسجد از داخل آجركاری و بالای ستون‌ها و سقف آن از اندود گچ پوشیده شده است. در زیر ساباط ورودی مسجد، كاشی‌های مسدس تعبیه شده و در طرفین قسمت میانی آن، دو قطعه گل مربع معرق به كار رفته است.
مسجد شاه تهماسب
مسجد شاه تهماسب در قرن دهم هـ . ق ساخته شد. بانی این مسجد «بیگم» دختر «شاه تهماسب صفوی» و همسر «نورالدین میرمیران» از خاندان شاه نعمت‌الله است. تنها دو سنگ مرمر از این ساختمان به جای مانده است كه یكی در محراب و دیگری در ستون میدان قرار دارد.
مسجد فرط
مسجد فرط در محله دارالشفاء و نزدیك دروازه «مهریجرد» از دروازه‌های اصلی برج و باروی قدیمی شهر یزد قرار دارد و همجواری آن با حمام قدیمی «مولانا»، از شاخصه‌های آن است. نام این مسجد در مآخذ مربوط به یزد، به صورت «بزك» یا «پزك» آمده كه تدریجاً به «فُرط» تغییر نام داده است.
مسجد حظیره
این مسجد در خیابان امام شهر یزد قرار دارد. بنای اولیه «روضه محمدیه» یا «حظیره» بقعه‌ای برای عبادت و سكونت فقرا بود و در سال 843 هـ . ق از اموال «حاج شمس‌الدین میبدی» ساخته شد. این بنا هم اكنون به مسجد حظیره شهرت دارد و جز سنگ مرمر محراب آن، سایر قسمت‌های بنا نسبتاً نوساز است. آرامگاه سومین شهید محراب حضرت آیت‌الله صدوقی در كنار این مسجد واقع شده است.
مسجد پیرحسین
این مسجد در محله «كوچه بیوك» شهر یزد قرار دارد و تاریخ احداث آن سال 822 هـ . ق است. بنای این مسجد از خشت، گل و آجر است و دارای گنبدی بلند، ایوانی در ضلع شمالی گنبد و صحنی كوچك در جلوی ایوان است. گرمخانه مسجد كه به گنبد چسبیده است، دارای پوششی با قد پای كم و نیم طبقه‌ای در بالای آن است.
مسجد ملا اسماعیل
مسجد ملااسماعیل در جنوب میدان «خان» شهر یزد قرار دارد. این مسجد به دستور« آخوند ملااسماعیل عقدای»، از علمای مشهور قرن سیزدهم هـ .ق ساخته شد. بازار و آب انبار ملااسماعیل نیز در كنار این مسجد قرار دارند. مسجد شامل یك ایوان وسیع با دهانه 60/15 متر و شبستانی با سی و دو ستون است. ورودی اصلی مسجد از سمت بازارچه است. حیاط اول، به سبك قاجار و دارای اُرسی‌های كوچك چوبی در دو طبقه است. پس از آن، سر در ورودی دیگری با كاشیكاری جالب و درِ چوبی قدیمی است. هشتی از طریق دو راه ورودی در طرفین، به حیاط بزرگ مسجد راه می‌یابد. در ضلع غربی حیاط، شبستان یا گرمخانه و در سمت شرقی آن، چند حجره قرار دارد. در هر دو طرف حیاط، یك راهروی ستون‌دار مسقف وجود دارد و درهای شبستان و حجره ها به داخل آن باز می‌شود. شبستان تابستانی در ضلع جنوبی قرار دارد و رو به روی آن، ایوان آجری بلندی است. قطر دهانه گنبد مسجد، 60/15 متر است.
مسجد شاه عبد القیوم
مسجد شاه عبدالقیوم در محله «شاه عبدالقیوم» شهر یزد قرار دارد. بررسی‌های متونی و قیاسی، قدمت بنا را به اوایل دوران صفوی نسبت می‌دهد. این مسجد شامل تابستانخانه و گرمخانه است. تابستانخانه در ضلع شمالی صحن و گرمخانه در ضلع شمال غربی مسجد قرار دارد. ورودی تابستانخانه پس از یك هشتی با پوشش ساده گنبدی به صحن می‌رسد. در ضلع شمال غربی ورودی، حوضخانه مسجد قرار دارد. تابستانخانه مسجد دارای نه چشمة طاق و ستون‌هایی است كه تا ارتفاع یك و نیم متری (زیر رف ها) با آجر نماسازی و با گچ بندكشی شده اند.
مسجد بیاق خان
مسجد بیاق خان در بازار قدیمی شهر یزد قرار دارد. قدمت این مسجد به دوران حكومت شاهزاده «محمد ولی میرزا قاجار» در یزد می‌رسد. مصالح آن از خشت، گل و آجر و شامل تابستانخانه و گرمخانه است. صحن مسجد در ضلع شرقی تابستانخانه و در سطحی پایین تر از آن ساخته شده است. پوشش گرمخانه ـ كه نسبت به تابستانخانه وسعت كمتری دارد ـ به صورت طاق و تویزه و آجری است. تابستانخانه تا ارتفاع یك و نیم متری از كف، آجری و بعد از آن سفیدكاری شده است. مسجد در كنار بازار و با اختلاف سطحی در حدود سه و نیم متر از كف بازار قرار دارد و از سمت شمال و غرب با پله‌هایی از صحن به بازار راه دارد.
مسجد جامع اهرستان
مسجد جامع كبیر اهرستان در سال 783 هـ . ق در محل كنونی خیابان «تفت» شهر یزد بنا شد. این مسجد دارای شبستان تابستانی، شبستان زمستانی (گرمخانه) و حوضخانه است. در وسط حیاط، یك حوض قرار دارد و در طرفین آن دو باغچه است. وضوخانه مسجد در محوطه گودی در ضلع شرقی حیاط ساخته شده‌است. درِ ورودی مسجد از طرف خیابان اصلی است. در دو طرف شبستان و صحن مسجد، راه پله هایی برای رفتن به بام و طبقه دوم تعبیه شده‌است.
مسجد كوفه شیخداد
مسجد كوفه شیخداد در انتهای محله شیخداد یزد واقع شده است. بنای این مسجد شامل گرم خانه ، تابستان خانه و صحن است. گرم خانه در ضلع غربی صحن و تابستان خانه قرار دارد واز بخش های دیگر مسجد قدیمی تر است. ستون های قطور با قد پای كم و سقف هائی با خیز كم از شاخصه های این قسمت از بنا است.
مصلی یزد
احتمالاً این بنا در محل بنای قدیمی یا بر ویرانه های آن ساخته شده و بانی آن «امیر محمد قاضی» است. او در سال 725 هـ . ق به ساخت این بنا اقدام نمود. در سال 860 هـ . ق سیل تمام مصلی را خراب كرد. بر اساس كتیبه‌های سر در طرف بازار، مصلی در سال 958 هـ . ق مجدد ساخته شد و در سال 1035 هـ . ق «اسحق بیگ» بار دیگر به مرمت آن پرداخت.
مسجد پشت باغ
این مسجد در محله «پشت باغ» شهر یزد قرار دارد و بنابر گزارش «عبدالوهاب طراز» در سال 1220 هـ . ق ساخته شد. بر زیلوهای آن تاریخ 1223 هـ . ق و عمل «كافی كاشف‌المیبدی» دیده می‌شود.ساختمان این مسجد از خشت، گل و آجر و دارای صحن، ایوان تابستانی و گرمخانه است. گرمخانه مسجد در ضلع شمالی تابستانخانه و صحن قرار دارد. ساختمان تابستانخانه آجری است. پایه ها و سقف آن با آجر به صورت خفته ـ راسته پوشیده شده و با گچ بندكشی شده‌است. در دو طرف ایوان، محلی جهت مناره مسجد در نظر گرفته شده ولیكن ساخته نشده‌است.
امامزاده جعفر
این بنا در محلة «مصلی عتیق» شهر یزد قرار دارد. در كتاب یادگارهای یزد آمده است: “ امامزاده جعفر، نسبتشان به امام جعفر صادق (ع) می‌رسد. قدیمی‌ترین قسمت این زیارتگاه كه امروزه توسعه یافته است، حرم مطهر و گنبد آن است. كاشیكاری گنبد مزار ـ با كاشی‌های منقوش سفید و لاجوردی ـ متعلق به سالهای اخیر است. این بنا دارای چهار صحن است و فقط صحن ورودی آن قدیمی است و صحن های شمالی، جنوبی و شرقی آن كاملاً بازسازی شده است. همچنین بر مزار ایوان صحن شرقی، دو گلدسته بلند الحاق شده است. نقشه این بنا، مربع شكل است و در وسط آن ضریح به چشم می‌خورد. در چهار طرف حرم، شبستان‌هایی قرار دارد كه محل دفن اموات است.
امامزاده عبدالله بافق
امامزاده عبدالله در حومه شهرستان بافق قرار دارد و در قرن هفتم هـ . ق ساخته شده است. بنای این امامزاده شامل سردر، هشتی ورودی، اتاق مدخل و اتاق اصلی است.
بر سردر ورودی این امامزاده، دو كتیبه آجری هم‌اندازه (ابعادی بین آجر خطایی و نظامی) دیده می‌شود و در میان هر یك، یك قطعه سنگ تاریخی نصب شده و اشعاری به خط نستعلیق روی آنها حك شده است. سنگ تراشیده شده وسط، دارای خط نسخ است و در آخر آن تاریخ رجب‌المرجب سنه 1224 هـ .ق دیده می‌شود. از ویژگی‌های این بقعه، گنبد بلند، كاشیكاری‌های داخلی و خارجی آن و نیز چراغ‌های كوچك گلی با لعاب فیروزه‌ای است كه از قدیم خارج گنبد را روشن می‌كرده است.
امامزاده سید نورالدین
امامزاده سید نورالدین احمد در محلی به نام «گاپله» در مسیر جاده تهران ـ یزد، حد واسط اردكان ـ عقدا قرار دارد. قدمت این بنا با روش قیاسی، به دوره صفوی می‌رسد.ساختمان این امامزاده دارای ایوانی بلند و نماسازی آجری است و از كف زمین به اندازه پنج پله ارتفاع دارد. این بنا دارای گنبد، یك غلام‌گرد در پیرامون ساختمان و غرفه‌هایی به قرینه در اطراف غلام‌گرد است. سردر ورودی مشرف به صحن امامزاده، دارای دو مناره نسبتاً كوتاه با نماسازی آجر لعاب‌دار است.
در داخل بنا در قسمت كمربند گنبد، دو نوار و در مركز گنبد، شمسه‌ای به شكل ستاره هشت پر دیده می‌شود. در ضلع شمال غربی گنبد و ایوان، ساختمانِ مدرسه علمیه قرار دارد. این ساختمان شامل یك حیاط و چهار حجره قرینه در اضلاع شمال شرقی و جنوب شرقی و دو حجره قرینه در طرفین ورودی ضلع شمال غربی است.
امامزاده حسین بن موسی
آرامگاه حسین ابن موسی در سه كیلومتری شمال غربی شهرستان طبس قرار دارد. اصل بنا به تاریخ 494 هـ . ق تعلق دارد و در سمت غربی صحن امامزاده، ایوانی به نام ایوان «امیر علی مشیر» دیده می‌شود. از ملحقات این آرامگاه، ساختمان چهل چراغ است كه مدفن چندی از حكام و بزرگان پیشین طبس است. این امامزاده به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده یزد ـ مشهد و حمایت های آستان قدس رضوی (ع)، رونق بسیار یافته و به مكان زیارتی ـ سیاحتی باشكوهی تبدیل شده است.
امامزاده سید محمد عقدا
اين امامزاده در آبادي «هفتادر» از توابع بخش عقداي شهرستان اردكان قرار دارد. بر اساس كتيبه‌هاي موجود در بنا از جمله چند لوح كاشي قبر مربوط به قرن سيزدهم هـ . ق و سنگ قبر مربوط به سال 1036 هـ .ق و نيز باقي مانده كاشيكاري گنبد امامزاده، قدمت اين بنا حداقل به دوره صفويه مي‌رسد. امامزداه سيد محمد داراي گنبد و ايواني بلند در ضلع شرقي و سه ايوان سرپوشيده در سه سمت ديگر است. در پاكار گنبد از داخل، كتيبه‌اي گچي ديده مي شود. پوشش غرفه هاي اطراف گنبد در داخل آجري با بندكشي گچي است. ورودي ضلع جنوبي حرم، داراي دري چوبي با نقش‌هاي هندسي است. دو صحن يكي در ضلع جنوبي و ديگري در ضلع شمالي بنا ساخته شده و غرفه‌هايي در اطراف هر دو صحن به چشم مي‌خورد.
بقعه سید گل سرخ
بقعه سيد گل سرخ در محله «سرچم» شهر يزد ـ بيرون دروازه كوشك نوـ قرار دارد و متعلق به قرن نهم هـ. ق است. ورودي بقعه در ضلع شمالي آن قرار دارد. اين بنا از يك تالار با پوشش سقف طاق و تويزه و فضاي گنبد خانه كوچكي تشكيل ميشود. در گنبد خانه قبري است و ضريحي روي آن قرار دارد. روي اين سنگ قبر، نام «سيد مغرالدين بن شرف‌الدين علي بن شمس‌الدين محمد بن تاج‌الدين» ديده ميشود.
گنبد اين بقعه كاشيكاري شده و مصالح آن از خشت و گل است. گويا كتيبه كاشي معرقي به خط نسخ به طور عمودي بالاي سر قبر نصب بوده كه امروزه اثري از آن نيست.
بقعه دوازده امام
بقعه دوازده امام در محله «فهادان» شهر يزد قرار دارد. اهميت اين بنا بيشتر به لحاظ معماري و گنبد آجري آن است و در شمار شاهكارهاي هنر سلجوقي به شمار مي‌رود. اين بقعه داراي در دو لتة كوتاهي است. بدنه گنبد يك چهار ضلعي است كه به هشت ضلعي تبديل ميشود و گنبد روي هشت ضلعي قرار دارد. پوشش سقف از داخل كاشيكاري است و دور تا دور آن با خط كوفي تزيين شده است. در چهار گوشه بنا، گوشواره‌ها و داخل آنها درگاه‌هايي قرار دارد. نور اين بقعه به وسيله پنجره‌هايي كه در چهار طرف آن تعبيه شده، تأمين ميشود. داخل بنا مزين به نقوش گچبري و طرحهاي رنگي است. وجود محراب در اين بنا، نشانه مسجدي است كه در قرون دوم و سوم هـ. ق بنا شده بود.
بقعه شیخ محمد خانقاه
اين بقعه در محله «خانقاه» شهرستان ميبد قرار دارد. ايرج افشار در كتاب يادگارهاي يزد در باره نام اين محل مي‌نويسد: “ظاهراً نام اين آبادي، بازمانده يكي از خانقاه‌هايي است (مزار شيخ محمد) كه «امير ركن‌الدين قاضي» يا «شيخ تقي‌الدين دادا» در ميبد و طبعاً در محل مورد معرفي بر پا داشته بودند”. شيخ محمد از عرفاي قرن نهم هـ . ق است. اين بقعه كوچك گلي داراي گنبدي آجر پوش است و از داخل با گچ اندود شده است. همچنين اين بنا داراي دو ورودي در ضلع شرقي و جنوبي است. سنگ مزار ديواره غربي زير گنبد، تاريخ 793 هـ .ق را نشان مي‌دهد.
بقعه شیخ احمد و شیخ محمد فهادان
اين بقعه در محله فهادان شهر يزد قرار دارد. اين مزار كه به نام «شيخ احمد» معروف است، از بناهاي قرن هشتم هـ . ق و داراي رواق و گنبدي نسبتاً مرتفع است. سنگ قبر «شيخ محمد» تاريخ سال 760 هـ .ق را نشان مي‌دهد. سنگ قبر شيخ احمد فهادان در محراب بقعه دوازده امام قرار دارد و ظاهراً پس از ويراني اين بقعه، به آن محل منتقل شده است. در داخل محراب، آثار مقرنس‌سازي كه روي آنها با رنگ تزيين شده، باقي مانده است. گنبد اين بقعه آجري و داراي يك نوار كتيبه نقاشي شده است. سه طرف اين بقعه، به محوطه رواق‌هاي اطرافش باز است و دري در آنها ديده نمي‌شود. آثار گچبري، روي بدنه ديوارهاي داخلي بقعه به چشم مي‌خورد. اين بنا در گذشته به صورت چهار صفه در اطراف و بقعه‌اي در ميان، به عنوان خانقاه بود. سقف گنبد از داخل با گچ سفيد شده و در ميانه آن رنگ‌آميزي سبز و آبي به صورت دايره ديده ميشود.
گنبد عالی ابرقو
اين گنبد بر فراز صخره‌هاي طبيعي جاده يزد ـ ابرقو قرار دارد و از سنگ‌هاي طبيعي كوهستان «ساروج» ساخته شده و از داخل و خارج هشت ضلعي است. تزيينات آن تنها شامل دو رشته كتيبه كوفي است كه يكي در بالاي در ورودي گنبد و ديگري در انتهاي ساقه آن، زير سه رديف قوس قرار دارد. از متن كتيبه آجري بالاي گنبد چنين بر مي‌آيد كه گنبد در سال 448 هـ . ق به فرمان «علي فيروزان» براي پدرش «اميرشمس‌الدوله» ساخته شد. كتيبه ديگر حاكي از آن است كه مادر باني گنبد نيز در همين آرامگاه مدفون است.
چهار ضلع گنبد به طور يك در ميان، داراي چهار روزنه است. ميان قبه نيز باز است و اين روزنه‌ها، نور را به داخل بنا هدايت مي‌كنند. در داخل مقبره سردابي به ابعاد 60/3×80/2 و ارتفاع 50/1 متر وجود دارد. ورودي سرداب رو به روي ورودي گنبد است.
آرامگاه سپهسالار
آرامگاه سپهسالار در روستاي «چهارده» شهرستان طبس قرار دارد. اين بقعه داراي بناي چهارگوش گنبدداري به ابعاد 15*15 متر است و در سه جهت داراي ورودي است. در داخل بنا آثار چند سنگ قبر ديده ميشود. به اعتقاد اهالي محل، اين بنا مدفن «مالك بن ذئب» و «مالك بن عمر» از سرداران «احنف بن قيس» است كه در تعقيب «يزدگرد سوم» آخرين پاشاه ساساني، راه خود را گم كرده و در محل «جو خواه» جان سپردند. اين مقبره كه به «گنبد جوخواه» نيز معروف است، در دوره قاجار بر مدفن مزبور ساخته شد.
بقعه مجموعه زنگیان
اين بقعه در ضلع شمالي شهر يزد، در خارج از باروي شهر قديم قرار دارد. به استناد كتاب جامع مفيدي، محل احداث اين بقعه در محدوده گورستاني موسوم به «زنگيان» بود. همچنين به باغ بزرگي در همين محل، موسوم به باغ زنگيان اشاره شده است.
مي‌گويند «مولانا شمس‌الدين محمد شاه حكيم» خوشنويس برجسته قرن نهم هـ . ق ـ كاتب كتيبه‌هاي مسجد جامع و مسجد اميرچقماق ـ در اين مكان مدفون است.
آتشكده زرتشتیان
بنای آتشكده زرتشتیان ـ مشهور به آتش ورهرام یزد، در آبان ماه سال 1313 هجری شمسی با سرمایه اهدایی انجمن پارسیان هند در زمینی اهدایی با نظارت «ارباب جمشید امانت» ساخته شد.
ساختمان اصلی آتشكده دو متر بالاتر از سطح زمین و در وسط حیاط بزرگ مملو از درختان سرو و كاج، ساخته شده است. در محور ورودی بنا در ضلع جنوبی، حوض گرد بزرگی قرار دارد كه نگاره فروهر و سرستون‌های سنگی عمارت در آن منعكس می‌شود.
اتاق نگهداری آتش مقدس، در وسط ساختمان (دور از تابش خورشید) قرار دارد و اطراف آن اتاق‌هایی برای نماز و نیایش طراحی شده است. معماری این آتشكده تا حدودی از معماری آتشكده‌های پارسیان هند تأثیر گرفته است.
بنا به روایتی، آتش موجود در این آتشكده كه زرتشتیان آن را «آتش ورهرام» می نامند، حدود 1515سال پیش از آتشكده «ناهید پارس» (پس از نقل مكان به چندین جای دیگر در استان یزد) به این مكان آورده شد و تاكنون این آتش خاموش نشده است. زرتشتیان یزد مراسم مذهبی، اعیاد، جلسات گردهمایی و سخنرانی خود را در این مكان برگزار می‌كنند.
چك چك یا پیرسبز
این آتشكده در چهل و هشت كیلومتری شهر یزد، در جاده طبس و در میان كوه‌های «اردكان» و «انجیره» قرار دارد. چون از شكاف كوه‌های صخره‌ای پوشیده از سبزه آن، همواره آب می‌چكد، این محل به «چكچو»، « چك چك» معروف شده است. زرتشتیان این محل را «پیرسبز» می‌نامند.
پیرهریشت
این آتشكده در پانزده كیلومتری شهرستان اردكان، در دامنه كوه‌های كم ارتفاع و بدون پوشش گیاهی واقع شده است. بنا به توصیف فرهنگ بهدینان، زرتشتیان بر این اعتقادند كه «هریشت» محل غایب شدن یكی از كنیزهای بانوی «یزدگرد ساسانی» است. زرتشتیان هر سال، در روز هجدهم نوروز به این محل می‌آیند و به زیارت، جشن و پایكوبی می‌پردازند.
پیر نارسون
زیارتگاه «پیرنارسون» یا «نارسونه» در جاده قدیم یزد ـ مشهد، در میان ارتفاعات شهرستان‌های یزد و خرانق قرار دارد. این محل مورد احترام پیروان مذهب زرتشتی است و هر سال، شماری از زرتشتیان به این محل می‌آیند و به اعمال مذهبی خود می‌پردازند.
پارس بانو ـ بونو پرس
این زیارتگاه در دامنه كوه‌های «میل نیزار» و «لای چقك» روستای «زرجوع» بخش عقدای شهرستان اردكان قرار دارد. این زیارتگاه همه ساله از اول تا پنجم تیرماه، محل تجمع و زیارت زرتشتیان است.
پیر ناركی
پیر ناركی، یكی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های زرتشتیان ایران است كه در پانزده كیلومتری شهرستان مهریز و در دامنه كوهی به همین نام قرار دارد. بنا به روایت زرتشتیان پیر ناركی، محل غایب شدن شاهزاده «نازبانو» خواهر «شهربانو» ـ همسر امام حسین (ع) ـ و دختر «یزد گرد سوم» است. او در یكی از جنگ ها، به این منطقه دور افتاده پناه آورد و در همین مكان به حق تعالی پیوست.
در این زیارتگاه، چشمة آب و چند درخت كوهستانی دیده می‌شود و اطراف آن، خیله‌های زرتشتیان قرار دارد. همه ساله زرتشتیان سراسر ایران، دوازدهم تا شانزدهم مرداد ماه را وقف زیارت این پیر می‌كنند.
مجموعه بازارهاي قديمي يزد
مجموعه بازارهاي قديمي يزد، در دوران «پهلوي» با احداث خيابان شاه (خيابان قيام فعلي) به دو قسمت تقسيم شد و برخي از فضاهاي اصلي آن مانند: بازار اُرُسي دوزها، بازار محمدعلي خان، بازار پنجه علي و … به كلي تخريب شد.
در حال حاضر نيمه شمالي بازار از رونق اقتصادي بيشتري برخوردار است. عمده‌ترين كالاهاي مورد معامله در اين بازار پارچه، شيريني‌هاي يزدي، طلا و فرش است. بازار قيصريه كه حد فاصل ميدان خان و مدرسة خان قرار دارد، از لحاظ معماري نسبت به ساير بازارها شكيل‌تر است و به وسيله دو درِ چوبي با ارزش، بسته ميشود. اين بازار محل فروش پارچه‌هاي يزدي است.
قديمي‌ترين بخش بازار يزد ـ به نام بازار حاجي قنبرـ متعلق به قرن نهم هـ . ق و جزيي از مجموعة فرهنگي ـ تاريخي «اميرچقماق» است. در قرن سيزدهم هـ . ق، بر سردر اين بازار، تكيه زيباي بلندي به شيوة ديگر تكايا و حسينيه‌هاي يزد با كاشي معقلي ساخته شد.
از كارگاه‌هاي توليدي بازار، مي‌توان به كارگاه مازاري (محل ساييدن حنا ـ برگ طبيعي)، كارگاه حلوايي (محل تبديل كنجد به حلوا ارده) و كارگاه رنگرزي (محل رنگ آميزي الياف نخي و پشمي) اشاره كرد كه هر يك به اقتضاي نوع فعاليت، داراي معماري ويژه خود هستند.
بازار تبريزيان
بازار تبريزيان احتمالاً متعلق به دوره قاجار است و در انتهاي بازار «پنجه علي» قرار دارد. طول، عرض و ارتفاع بازار به ترتيب 59، 5/3 و 5/5 متر است. متوسط هر دهانه چهار متر و مساحت متوسط آن 6/19 متر مربع است.
سقف اين بازار به صورت طاق و تويزه با قوس‌هاي هلالي و بيشتر جناقي است. در قديمي حجره‌ها چوبي و چهار لتي و مصالح به كار رفته در بنا خشت و گل، آجر و گچ است.
بازار دروازه مهريز
جهت بازار دروازه مهريز شمالي ـ جنوبي است؛ جنوب آن از بازار «خان» شروع ميشود و به كوچه دارالشفاء يا «دروازه تاريخي» شهر ختم ميشود. اين بازار توسط «علي آقا» ـ داروغه يزد ـ در زمان «گوركانيان» احداث شد. بازار دروازه مهريز حدود سي و هشت متر طول و سه و نيم متر عرض دارد. در سمت شرق بازار، شش باب مغازه با ميانگين دهانه پنج متر و در سمت غرب آن ده باب مغازه با ميانگين دهانه 4/3 متر ديده مي شود. ارتفاع اين بازار حدود چهار متر و مصالح به كار رفته در آن خشت وگل، آجر و گچ و سقف آن به صورت طاق و تويزه است.
بازار زرگری
بازار زرگري در بخش شمالي خيابان قيام شهر يزد، قرار دارد. اين بازار احتمالاً به سده‌هاي دوازدهم و سيزدهم هـ . ق تعلق دارد. بازار داراي نود و چهار متر طول، سه متر عرض و شش متر ارتفاع است. تعداد مغازه‌ها پنجاه و سه باب و متوسط دهانه هر يك، 79/2 متر است.
سقف بازار به صورت طاق و تويزه با قوس‌هاي هلالي و جناقي است. در طاق نورگيرهايي ديده ميشود. در وسط راسته بازار نيز بخشي به صورت طاق آهنگ است.
قلعه ابرندآباد
اين قلعه در روستاي «ابرندآباد» شهر يزد واقع شده است. اين قلعه از آثار «ابرند» از سرهنگ‌هاي «ايراندخت» دختر «خسرو پرويز» است و قدمت آن به دوران ساساني مي‌رسد. قلعه ابرندآباد از خشت و گل و در دو طبقه بنا شده است. از طبقه اول بنا، راهروي كم عرضي كه در چهار بدنة بنا ادامه يافته و دريچه‌هايي به داخل قلعه دارد، به جاي مانده است. قلعه داراي سردري بلند در سه طبقه است. چهار برج مدور در چهار گوشة بنا ساخته شده است. در ضلع شمالي و جنوبي، حد واسط دو برج كناري، يك برج با قطر كمتر قرار دارد.
قلعه رباط ابركوه
اين قلعه در حاشيه غربي شهرستان ابركوه واقع و متعلق به دورة صفويه است. اين قلعه مسكوني، داراي نه برج مدور است و روي آنها، تزيينات هندسي ديده ميشود. دور تا دور برج، نقش‌هايي شبيه صليب، مربع و لوزي ايجاد شده است. برج ها به سه قسمت زير برج، ميان برج و سر برج تقسيم مي‌شوند. ديوار حصار دور قلعه را، نه چينه تشكيل ميدهند. مصالح به كار رفته در بناي قلعه، خشت، گل و سنگ است. سنگ با ملات ماسه آهك در زيرسازي و بناي قلعه به كار رفته است. ورودي اصلي قلعه در ضلع شرقي است.
قلعه شواز
مهمترين قلعه كوهستاني شهر يزد، قلعه رفيع، محكم و باعظمت «شواز» است. اين قلعه مسكوني با مساحت پنج هزار متر مربع، در ارتفاع صد متري، بر فراز صخره‌هاي سنگي از نوع سنگ‌هاي سفت رسوبي بنا شده و در اطراف آن پرتگاه‌ها و خاكريزي‌هايي با شيب تند وجود دارد. ديوارهاي اصلي بنا از بيرون سنگ و از داخل، خشت خام و درگاه ورودي آن از آجر است. قلعه در طرف شرق گاو پهلوي مرتفعي دارد كه از آجر بنا شده و از آن براي كشيدن آب استفاده مي كردند. از زيبايي‌هاي ديگر اين قلعه، درِ سنگي آن است. علاوه بر اين، در داخل قلعه چند مغازه در دل سنگ كنده‌اند كه شباهت بسيار به مغازه‌هاي «ميمند» كرمان و «لاريجان» مازندران دارد.
قلعه رحمت آباد
قلعه رحمت آباد در در روستاي «رحمت آباد» شهر يزد قرار دارد. مالك اوليه اين قلعه، شخصي به نام «حاجي ابوالقاسم دشتي» بود. زيباترين بخش معماري اين قلعه، دروازه ورودي و عمارت اربابي آن در ضلع جنوبي است كه با آجر ساخته شده است. در چهارطرف اين قلعه، چهار برج نگهباني به ارتفاع حدود ده متر وجود داشت و ديوارهايي چينه‌اي با ارتفاع حدود نه متر، قلعه را محصور مي‌كرد. در حال حاضر دو برج ديده‌باني آن و قسمتي از حصار ضلع جنوبي باقي مانده است.
قلعه پهلوان بادي
در جنوب غربي شهرستان تفت، در جاده «دره گاوون» و بر فراز كوهي به نام «ميلك»، دو اثر قديمي به چشم مي خورد. قلعه قديمي «پهلوان بادي» در عين صعب‌العبور بودن، از مصالح آجر ساخته شده است و مربوط به دوران پيش از اسلام است. در داخل اين قلعه بقاياي آسيابي كه به «آسياب پهلوان بادي» معروف است، ديده ميشود.
برج و باروي قديمي يزد
بر اساس كهن‌ترين اسناد در باره حصار يزد مي‌توان گفت كه حصارگرد اين شهر، توسط «ابو يعقوب اسحاق ديلمي»، «ابو مسعود بدر بهشتي»، «ابو جعفر (كيانرسو)» و «ابو يوسف»، چهار سرهنگ از اعضاي حكومت «امير عضدالدين علاءالدوله ابو جعفر كاكويه»، در سال 432 هـ . ق ساخته شد.
برج پا گنده
اين برج از مجموعة آبادي‌هاي روستاي «ميرزا حكيم» ـ از كلانتران شهر يزد، معزول شده به سال 1046 هـ . ق ـ شهرستان اردكان است. برج پاگنده با قطر تقريبي نه متر و نماي سادة آجري و كنگره‌هايي بر لبه بام، در دو طبقه ساخته شده است. در طبقه اول، صفه‌اي با پوشش طاق و تويزه بنا شده است. هر چند پوسته بيروني برج تماماً از آجر است، ليكن در قسمت‌هاي داخلي از خشت و اندود كاهگل استفاده شده است.
برج خواجه نعمت
برج خواجه نعمت يا «ديوار خواجه نصير» مجاور بقاياي حصار قديمي روستاي عقدا از توابع شهرستان اردكان قرار دارد. اين برج ساختماني سه طبقه از مصالح خشت و گل با به‌كارگيري آجر فرش در بام، شرفي‌بام، پوشش چليپايي سقف غرفه‌هاي داخلي و كف است. هر سه طبقة بنا در فاصله‌هاي يك متري، داراي روزنه‌هاي ديده‌باني و تيركش است. ورودي اصلي بنا در ضلع شرقي و در ارتفاع چهار متري زمين قرار دارد.
داخل برج، حياطي مربع شكل و غرفه هايي در اطراف آن دارد و پوشش سقف غرفه‌ها به‌صورت طاق و تويزه و بعضاً از اندود كاهگل پوشيده شده و با گچ سفيدكاري شده است. در كف طبقات در قسمت مشرف به حياط، در بعضي از قسمت‌ها اثراتي از شبكه آجري بر جاي مانده است.
برج ارجنان
اين برج در روستاي «ارجنان»، در بيست كيلومتري جنوب غربي شهرستان اردكان واقع و از برج‌هاي دورة قاجاري است. ارتفاع اين برج هشت متر و ساختمان آن از ارتفاع سه متري شروع شده و داراي سه اتاقك است. اين برج در سمت شمال جاده و رو به روي رباط «ارجنان» قرار دارد. در گذشته كه اين روستا در كنار جاده يزد ـ نايين قرار داشت، اين برج از رونق بسيار برخوردار بود و كاروانسراي مجاور آن محل استراحت رهگذران بود. ولي اكنون به علت دور افتادن روستا از جاده اصلي، كل روستا و محدثات آن به صورت متروكه درآمده است.
خانه لاری‌ها
خانه لاری‌ها در محله «فهادان» شهرستان یزد قرار دارد و از بناهای دوره قاجاری است. مساحت این خانه حدود هزار و هفتصد متر مربع و زیربنای آن حدود هزار و دویست متر مربع است. از این خانه فعلاً به عنوان محل اداره میراث فرهنگی استفاده می‌شود. قسمت عمده ساختمان، دارای زیرزمین است.
خانه آقازاده ابرقو
این خانه در محله «دروازه میدان» شهر ابرقو قرار دارد و مربوط به دورة قاجار است. مالك و بانی خانه شخصی به نام «سید حسین ابرقویی» است. خانه آقازاده نیز مانند سایر خانه‌های منطقه كویری به صورت حیاط مركزی است و عمارت آن در سه جبهه و به منظور استفاده در فصول مختلف بنا شده است. در یك جبهه تالار، پنج دری، خیشخان و بادگیر و در جبهه دیگر، اتاق‌های سه دری، پنج دری قرار دارد. مجاور كوچه «كلیاس» نیز ورودی، راهروها و تعدادی اتاق سه دری واقع شده است. مصالح ساختمان خشت، گل و آجر است. كف حیاط به صورت سنگ فرش (قلوه سنگ) بوده كه بخش هایی از آن هنوز باقی مانده است.
خانه كلاه دوزها
این خانه در شمال میدان «امیر چقماق» شهر یزد قرار دارد. این بنا متعلق به یكی از تجار یزد به نام “كلاه‌دوز” و تاریخ اتمام ساخت آن سال 1312هـ .ق است. این خانه شامل سه قسمت زیرزمین، پایاب و طبقه همكف است. از ویژگی‌های این خانه، عبور انشعاب دو رشته قنات از داخل آن است. یكی از این قنات ها در عمق ده متری از كف پایاب یا پاكنه می‌گذرد. در پشت بام این خانه، چاه خانه‌ای قرار دارد كه به وسیله چرخ چاه و دلو از آن آب می‌كشیدند و بدینوسیله آب انبار خانه را كه در طبقه همكف قرار داشت، پر می‌كردند. این خانه اكنون به «موزه آب» تبدیل شده است.
خانه امامزاده‌ای
خانه امامزاده‌ای در محله «مصلی عتیق» شهرستان یزد قرار دارد و متعلق به دورة قاجار است. این خانه، نمونه بارز معماری سنتی و معرف هنر، ذوق و توانایی معمار یزدی است. اسكلت این بنا از خشت خام و گل و در جای جای آن به منظور استحكام و زیباسازی از آجر استفاده شده است. این بنا دو طبقه است و كلیه قسمت‌های لازم برای زیست یك خانواده مرفه را دارد. طبقه تحتانی شامل باغچه بزرگ، نارنجستان، عمارت حوضخانه، بادگیر و انبار است. طبقه فوقانی اتاق‌های مسكونی، آشپزخانه، اصطبل، ساختمان مخصوص مستخدم و سرایدار، چاه و چاه خانه را در بر می‌گیرد. در تابستان اكثراً از طبقه تحتانی استفاده می‌شد.
خانه محمودی
خانه محمودی (عرب های بحرینی) بخشی از مجموعه بزرگی از خانه‌های متصل به هم، به نام «مجموعه عرب ها» است، كه در محله «فهادان» بافت قدیم شهرستان یزد قرار دارد. این خانه مربوط به اواسط دورة قاجار است و متعلق به طایفه ای از تجار، معروف به «عرب های بحرینی» بود. گسترش و رونق‌كاری این طایفه سبب توسعه این مجموعه مسكونی عظیم شد. البته این گستردگی و اشاعه خانوادگی در طول یك قرن و پس از احداث اولین خانه صورت گرفته است. از آن پس موروثی شدن و تفكیك مجموعه مذكور آغاز شد. هم اكنون بخش‌هایی از كل این مجموعه در اختیار صاحبان اصلی آن است. این خانه زیبا و با ارزش هم كه به خانه محمودی موسوم است، در تملك سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.
خانه رسولیان
این خانه در محله «سهل بن علی» در مركز بافت قدیم شهر یزد قرار دارد. این بنا در سال 1283 هجری شمسی ـ مصادف با سالهای آخر حكومت سلسله قاجار ـ به همت مرحوم «حاج میرزا كاظم رسولیان» و به دست استاد «محمد حسن محمد رحیم» ساخته شد.
خانه اربابی
خانه اربابی در محله «گازرگاه» شهر یزد قرار دارد. این خانه در ابتدا بخشی از باغ «معین» بود. در این باغ عمارتی اعیانی مشتمل بر اتاق های مسكونی و قسمت تابستانه تشریفاتی وجود داشت. این باغ و عمارت در زمان «ناصرالدین شاه» قاجار ـ مقارن با حكمرانی «ظل‌السلطان» بر اصفهان و یزد ـ به دستور یكی از اعیان یزد ملقب به «معین التجار» و به دست معماران اصفهانی ساخته شد. بعدها، قسمت‌های مهمی از باغ و عمارت به مالكیت «حاج اكبر اربابی» در آمد. او در سال 1370 هجری شمسی، قسمت مهمی از باغ و عمارت را كه حدود دو هزار متر مربع می شد، جهت احداث مدرسه به اداره كل آموزش و پرورش استان یزد واگذار كرد. مساحت باغ حدود چهار هزار متر مربع و مساحت عمارت آن بیش از یك هزار متر مربع است.
خانه تقدیری
این خانه در بخش «مركزی» شهرستان اردكان واقع و مربوط به عصر قاجار است. بنای این ساختمان از خشت، گل، آجر و به سبك معماری سنتی ویژه مناطق كویری، با حیاط مركزی است. در این بنا اتاق‌های سه دری، پنج دری و تالاری در ضلع جنوبی عمارت كه متصل به بادگیر یك طرفة ویژة منطقه اردكان و میبد است، دیده می‌شود. مانند سایر خانه‌های سنتی این استان، در زیر تالار خانه، زیرزمین قرار دارد.
مدرسه ضیاییه
مدرسه ضیاییه ـ معروف به زندان اسكندر ـ در محله فهادان و كنار بقعه دوازده امام شهر یزد قرار دارد. اصل این بنا در سال 631 هـ .ق ساخته شد و در سال 705 هـ . ق به وسیله «ضیاءالدین حسین» پدر «شرف‌الدین علی یزدی» تكمیل شد. گنبد بلند بنا با خشت خام ساخته شده و دارای تزیینات و آرایش گچبری و نقاشی با آبرنگ طلایی و لاجوردی است. شبستان مدرسه، دارای محراب است و در اطراف صحن مدرسه رواق‌هایی ساخته شده و ضلع غربی آن دارای رواق بزرگ تر و محراب گچبری شده است. معماری گنبد مدرسه ضیاییه نمونه‌ای از گنبدهای دوره مغول در ایران است. بناهای مدرسه های «كتیبه» و «حسینیان» تقلیدی از این ساختمان است.
مدرسه شاه کمالیه
این مدرسه در محله «شاه كمالیه» شهر یزد قرار دارد. این بنا در گذشته مدرسه بزرگ و آب انباری بود كه گنبد و بقعه كنونی در میان آن قرار داشت. متأسفانه به مرور زمان قسمت‌هایی از این مدرسه به صورت خانه‌های مسكونی درآمده است. این بنا در سال 720 هـ . ق توسط «كمال‌الدین ابوالمعالی» پسر «برهان‌الدین لطف‌الله» وزیر «محمد مظفر» ساخته شد. گنبد آن از داخل با نقوش مختلف تزیین و رنگ آمیزی شده بود. بخشی از رنگ‌های لاجوردی و طلایی این گنبد، هنوز باقی مانده است. این مسجد دارای درگاهی با ایوان بلند و دو مناره در طرفین آن بود و تنها چهار صفه زیر گنبد كه مدفن بانی و فرزندان اوست، بر جای مانده است. در داخل محوطه، روبه روی بقعه، پایابی است كه دو نهر آب در آن جاری است و در حال حاضر از آب آن استفاده می‌شود. در مجاورت این بنا حمامی دایر بود كه هنوز باقی است.
مدرسه امام خمینی (ره)
مدرسه علمیه امام خمینی (مدرسه شاهزاده) در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع كبیر یزد و جنب چهارسوق و بازار شاهی قرار دارد. این مدرسه و حسینیة همجوار آن، از بناهای شاهزاده «محمد ولی میرزا» است و ساخت آن در سال 1240 هـ . ق به اتمام رسید. این مدرسه دارای سه حیاط: حیاط همكف، حیاط تحتانی (باغچه سرا) و حیاط كوچك ضلع شمال غربی ـ مدرسه بانوان ـ است.
نمای كلیه قسمت های مدرسه آجری و تنها حیاط كوچك ضلع شمال غربی، نمایی با اندود كاهگل دارد. سقف مدخل های چهارگوشه بنا با آجر كاربندی شده است. هشتی ورودی در ضلع جنوبی بنا است. ساختمان مسجد و مدرسه نیز در همین ضلع قرار دارند و دو راهروی ورودی كه به هشتی متصل است، در طرفین مسجد دیده می‌شود. در حیاط تحتانی مدرسه حوض آب و باغچه‌ای پوشیده از درختان گوناگون وجود دارد. ورودی اصلی مدرسه در انتهای كوچه مشروطه در داخل حسینیه كوچك امام خمینی (شاهزاده) قرار دارد. بدنه‌های ساختمان منتهی به حیاط اصلی به صورت همگون قرینه سازی شده است.
دبستان خسروی
دبستان خسروی مجاور بلوار بسیج شهر یزد واقع شده است. براساس سنگ مرمر منقوش به نشان فروهر و منصوب بر دیوار دفتر دبستان، بانی آن «خسرو شاه جهان» و تاریخ گشایش آن فروردین ماه 1285 هجری شمسی و از بناهای دوره قاجار است.
این ساختمان دارای نمای آجری و پوشش ضربی ساده است. در حیاط مركزی آن، در سه جهت شمال، جنوب و شرق، ساختمان كلاس ها و امور اداری مدرسه دیده می‌شود. بخش اعظم ساختمان مدرسه در ضلع شمالی است و ایوانی مسقف بر ستون‌هایی با سطح مقطع مربع و قوس‌های هلالی با خیز كم، در سرتاسر آن مشهود است. سنگ تاریخ بنا در یكی از اتاق‌های همین بدنه در ضلع شمال غربی نصب شده است. كتیبه سنگی باریكی با متن زیر در ایوان مدرسه دیده می شود:
توانا بود هر كه دانا بود/ ز دانش دل پیر برنا بود
دبیرستان کیخسروی
این بنا در خیابان شهید چمران شهر یزد قرار دارد. بانی آن «كیخسرو مهربان رستم»، بین سال های 1300 تا 1306 هجری شمسی این دبیرستان را بنیاد نهاد. این بنا مربوط به اواخر دورة قاجار و اوایل دوره پهلوی است.
نمای این ساختمان از آجر است و از سطح زمین حدود دو متر ارتفاع دارد. بیست پله سنگی تیشه‌ای، حیاط مدرسه را به هشتی ورودی و از آن جا به تالار مدرسه ارتباط می‌دهد.
مدرسه بدر
بنای تاریخی مدرسه بدر(آموزشگاه استثنایی پیام) در محله «ابوالمعالی» شهر یزد قرار دارد. این مدرسه در سال 1279 شمسی به صورت واحد مسكونی احداث شد و در سال 1299 شمسی به مدرسه تغییر كاربری داد و از نوع خانه های قاجاری یزد است.
این بنا حیاط نسبتاً وسیع در مركز و فضاهایی شامل اتاق و راهرو با ارتفاع شصت سانتیمتر از كف دارد. در بدنه‌های شمالی و جنوبی، دو دودری با درهای چوبی وجود دارد كه اتاق های نسبتاً بزرگی را در میان گرفته‌اند. حد فاصل دودری ها و اتاق مركزی، راهروهایی قرار دارد. اتاق بزرگ بدنه شمالی، دارای در چوبی خورشیدی و اتاق بزرگ بدنه جنوبی در چوبی بدون هلال دارد. در ضلع شمالی و جنوبی ساختمان نیز زیرزمین تعبیه شده است. نماسازی بنا تا ارتفاع یك متری از ازاره، هره آجری و مابقی سیم‌گل با دم‌گیری گچ است. ورودی مدرسه راهرویی كم عرض، طولانی و مسقف است و پوششی از نوع طاق و تویزه دارد.
مدرسه رستمی مریم‌آباد
مدرسه رستمی مریم آباد در مركز محله «مریم‌آباد» شهر یزد قرار دارد. طبق نظر انجمن زرتشتیان «مریم‌آباد» و «رحمت‌آباد»، بانی این مدرسه «تهمینه رستم» است و بنای آن در آذرماه سال 1315 هجری شمسی ساخته شد.
این مدرسه دارای یك تالار اصلی مركزی با پوشش ضربی ساده است و كلاس‌های مدرسه در طرفین این تالار به قرینه قرار گرفته‌اند. در ضلع جنوب شرقی، ورودی اصلی مدرسه، ورودی تالار و نیز یك ایوان كوچك با پوشش ضربی كه در طرفین آن دو اتاق كوچك به قرینه ساخته شده، قرار دارد. دو ستون آجری، پیشانی ایوان را به سه دهانه مساوی تقسیم می‌كند و دو حیاط یكی كم وسعت در ضلع جنوبی و دیگری نسبتاً وسیع در ضلع شمالی قرار دارد.
سنگ نگاره های كوه ارنان
كوه ارنان
كوه ارنان در نزدیكی روستایی به همین نام قرار دارد. این كوه قدیمی‌ترین سند تاریخی یزد را در سینه خود نگهداری می كند. بر تخته سنگ كوه ارنان، سنگ‌ها و نقاشی‌هایی مربوط به دوازده هزار سال پیش كشف شده است. این تخته سنگ در نگاه اولیه، دو صحنة مجزای شكار را مجسم می‌كند؛ در سمت راست و قسمت بالای سنگ، تصویر بزرگی از یك حیوان درنده و انسانی رو به روی آن دیده می‌شود و صحنة دیگر تصویر مردی است كه نیزه خود را در بدن حیوان فرو برده است. شیوه زندگی و تاریخ دیرینه مردم این سامان را می‌توان از این سنگ نبشته‌ها و نقوش آن مورد تحقیق قرار داد.
سنگ نگاره‌های كوه هبخته
این سنگ نگاره‌ها در كوه مزرعه «هبخته» از توابع نصرآباد «پیشكوه» قرار دارد. طبق نوشته «محمد تقی عسكری كامران»، گویا این سنگ نوشته‌ها قدیمی‌تر از سنگ نوشته‌های كوه ارنان است. نقوش هبخته در دامنه كوه و هم سطح زمین دیده می‌شود.
سنگ نگاره های كوه سرخ ندوشن
این سنگ نگاره‌ها در نزدیكی چشمه خشكیدة كوه سرخ كه مردم ندوشن به آن «سرخان كوه» می‌گویند، قرار دارد. در این آثار تاریخی، نقاشی و نوشته توأماً دیده می‌شود. نوشته ها به خط كوفی و فارسی است و نقش‌ها عبارتند از: حیوان، گردونه مهر(چلیپا)، انسان با نیزه و اشكال نمادین.
كاروانسرای رشتی عقدا
كاروانسرا و آب انبار رشتی عقدا در شهرستان اردكان و در مدخل ورودی آبادی «عقدا» قرار دارند. «حاجی ابوالقاسم تاجر دشتی» از تجار یزدی و بانی آثار متعدد (حوالی سال 1255 هـ . ق ) این كاروانسرا را در سال 1262 هـ . ق بنا كرد.
بنای این كاروانسرا از آجر و دارای بادگیری دو طبقه است. در هر بدنة این بنا، هفت صفه به قرینه ساخته شده كه صفه میانی بزرگ‌تر و شاه‌نشین آن محسوب می‌شود. صفه های دیگر هر یك به اتاقی راه دارد و در پشت اتاق‌ها، راهروهای اصطبل قرار گرفته است. در چهار گوشة بنا، چهار مدخل به قرینه ساخته شده است. رو به روی كاروانسرا در آن طرف جاده، آب انبار قرار دارد كه ساختمان آن آجری است و بر سردر ورودی آن، دو صفه جهت استراحت عابرین ساخته شده است.
رباط كهنه سریزد
این رباط در فاصله پنج كیلومتری شمال شهرستان مهریز واقع و به دورة صفویه تعلق دارد. این رباط از خشت خام و بر روی تپه های ماسه بادی ساخته شده است. در نزدیكی این رباط، آب انباری دیده می‌شود كه احتمالاً هم‌زمان با این رباط ساخته شده است. این رباط دارای حیاط مركزی با ابعاد تقریبی 25*25 متر و صفه‌هایی مستقل در پیرامون آن است. این صفه‌ها به پستویی راه دارند. در محورهای شمالی و جنوبی رباط، دو ورودی با عرض مناسب و راه‌های ارتباطی دیده می‌شود كه به حیاط مركزی راه دارند. در چهار گوشة رباط، باراندازهایی برای چهارپایان تعبیه شده است. حیاط داخلی رباط به اندازه شصت سانتیمتر، پایین‌تر از صفه‌ها و سایر قسمت‌ها است. قوس‌های به كار رفته در نمای داخل و خارج بنا، از نوع شاخ بزی است.
رباط نو سریزد مهریز
«رباط نو» در روستای «سریزد» شهرستان مهریز و در فاصله كمی از رباط «خشتی» قرار گرفته است. اهالی محل رباط آجری را «رباط نو» و رباط خشتی را «رباط كهنه» می‌نامند.
با توجه به سبك ساختمانی و نوع مصالح به كار رفته در بنا، می توان این كاروانسرا را مربوط به اواخر دورة صفویه دانست. این بنا ساختمانی آجری است و دارای ورودی با سردر شاه‌نشین‌دار، حیاطی نسبتاً كوچك و اصطبلی بزرگ و سرپوشیده در ضلع جنوبی حیاط است. این رباط در مقایسه با سایركاروانسراها و رباط‌های مشابه در سطح استان كه صفه‌ها و اصطبل‌هایی در چهار طرف بنا دارند، اندكی متفاوت است و اصطبل آن در یك طرف بنا ساخته شده است. در چهار طرف حیاط كاروانسرا، پنج صفه به قرینه ساخته شده است و در ضلع ورودی بنا در نمای بیرونی نیز، هفت صفه دیده می‌شود. بام بنا آجر فرش و فرش كف حیاط، از قلوه سنگ سفید رنگ است.
رباط خرگوشی
این كاروانسرا نزدیك باتلاق «گاوخونی» در جاده قدیمی یزد ـ اصفهان قرار دارد. فاصله بین این كاروانسرا و عقدا حدود شصت كیلومتر است. این بنا از آثار دورة شاه عباسی است. این رباط تماماً از سنگ و آجر ساخته شده و ابعاد آن 80 × 80 متر است.
این رباط شامل صفه‌ها، حجره‌ها ة و اصطبل است. دیوارة روی پشت بام، دو متر عرض دارد. سردر آن دو طبقه و طبقه دوم شاه‌نشین است. در داخل رباط هجده صفه وجود دارد: صفه بزرگ‌تر و صفه دیگری كه در قسمت جنوبی قرار دارد، دارای محراب و نمازگاه است. در چهار گوشه رباط، چهار مدخل برای ورود به طویله دیده می‌شود و مخزن آب به صورت آب انبار در وسط رباط ساخته شده است.
كاروانسرای علی آباد
كاروانسرای علی آباد در جاده اصلی یزد ـ بندرعباس و در ضلع شمالی شهرستان مهریز قرار دارد. بانی این بنا، شاهزاده «معارف دوست محمد ولی میرزا» پسر «فتحعلی شاه قاجار» است. این كاروانسرا ساختمانی آجری و مربع شكل است. ضلع مشرف به جادة آن، از بیرون دارای چهار صفه در اطراف و یك صفه میانی است كه راهروی ورودی در آن قرار دارد. این ضلع از داخل، علاوه بر صفه میانی كه راهرو در آن قرار دارد، دارای ده صفه است.
كاروانسرای خرانق
این كاروانسرا از زمان‌های قدیم تاكنون به علت قرار گرفتن در مسیر جاده یزد ـ مشهد، محلی جهت توقف مسافران بوده است. نویسنده كتاب یادگارهای یزد بانی این كاروانسرا را «شاهزاده محمد ولی میرزا» فرزند «فتحعلی شاه قاجار» می داند و در كتاب فهرست كاروانسراهای ایران از آن به عنوان یك بنای دورة صفوی یاد می كند.
كاروانسرا آجری است و در چهار بدنه آن به قرینه پنج صفه (ایوان) احداث كه صفه میانی، شاه‌نشین و بزرگ‌تر و در طرفین آن دو صفه كوچك‌تر قرار گرفته است. در هر چهار زاویه بنا، چهار مدخل وجود دارد كه مدخل شمال غربی و جنوب شرقی به فضایی مسقف با پوششی گنبدی و مدخل شمال شرقی به فضایی روباز راه می‌یابد. هر یك از این فضاها در فصول مختلف دارای كاربردهای متفاوت از جمله انبار علوفه و آذوقه بود.
كاروانسرای رباط زین الدین
این كاروانسرا درشصت كیلومتری جاده یزد ـ كرمان و در فاصله پانصد متری از جاده قرار دارد. با توجه به مطالب كتاب جغرافیای كرمان، این كاروانسرا به دستور «زین‌الدین گنجعلی خان ریگ»” حكمران كرمان و به امر «شاه عباس ماضی» در قرن دهم هـ . ق ساخته شد.
نقشه این رباط دایره و دارای پنج برج نیم دایره است كه به دیواره هشت متری آن متصل‌اند. ساختمان این بنا از آجر است. پس از سردر نسبتاً وسیع ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد. در اطراف صحن، رواق‌های سكوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه دیده می‌شود. در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد كه اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا ـ گویا شاه نشین ـ دارای سقفی بلند با كاربندی است. در داخل بنا عمدتاً از تزیینات آجر در نما استفاده شده كه تابع طرح دوازده ضلعی حیاط یا صحن مركزی آن است. قسمت شاه نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و كاربندی است.
كاروانسرا (رباط) شمش
این كاروانسرا در كنار جاده اصلی یزد ـ كرمان، بین «مهریز» و « انار» قرار دارد و درگذشته نه چندان دور، در محدوده استان كرمان قرار داشت. این كاروانسرا احتمالاً به دستور «گنجعلی خان» ( 1034 ـ 1005 هـ . ق) ساخته شد. دركتاب كاروانسراهای ایران نیز از این بنا، به عنوان یك بنای مربوط به دورة صفویه یاد شده است. این كاروانسرا ساختمانی آجری با چهار برج مدور در چهار گوشه بنا است. در ضلع شرقی، به دلیل قرار گرفتن مخزن آب انبار كاروانسرا، حد واسط دو برج كناری، برج مانند دیگری نیز در وسط دیوار ساخته شده است. ورودی ساختمان در ضلع غربی قرار دارد و به هشتی متصل است. ورودی اصطبل‌های كاروانسرا نیز در طرفین آن واقع شده‌اند. اصطبل‌ها در طول اضلاع شمالی، جنوبی و غربی ادامه یافته‌اند. محوطه روباز كاروانسرا (حیاط) به صورت هشت گوش است و در چهار گوشة آن، چهار صفه و در هر یك از چهار ضلع آن، سه صفه ساخته شده است. صفه میانی اضلاع، بزرگ‌تر و حالت شاه‌نشین را دارد. بام بنا نیز آجر فرش است.
آب انبار گلشن
آب انبارگلشن واقع در محلة «گازرگاه» شهر یزد، از بناهای دوران معاصر است. این آب انبار دو پاشیر و پلكان جداگانه برای استفاده مسلمانان و زرتشتیان دارد. آب انبار دارای چهار بادگیر است كه در فواصل یكسان در كنار مخزن دایره‌ای شكل آب انبار قرار دارند. ارتفاع بادگیرها از سطح زمین سیزده متر و حجم مخزن آن دو هزار متر مكعب است.
آب ابنار شش بادگیری
بادگیری
این آب انبار در محله ای به همین نام در شهرستان یزد قرار دارد. این بنا دارای دو ورودی (یكی در شمال و دیگری در جنوب مخزن)، شش بادگیر و مخزن بزرگی به حجم دو هزارمتر مكعب است. این آب انبار پنجاه و پنج پله دارد. ورودی آب انبار در قسمت جنوبی است و بین پله های بیست و پنج و بیست و شش آن، از بالا یك هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد و طاق آب انبار بعد از هشتی شروع می شود. شیر آن نیز در قسمت ورودی شمالی است. ورودی شمالی نسبت به مخزن شیر، قرینه ورودی جنوبی است. آب انبار دارای گنبد تخم مرغی شكل است. ارتفاع مخزن آب آن 6/12 متر و ارتفاع بادگیرها ده متر است.
آب انبار میان راهی مسیر چك چك
این آب انبار مجاور نیایشگاه زرتشتیان یزد، در فاصله هفتاد و پنج كیلومتری شهر یزد قرار دارد. با توجه به نحوه ساخت آن، می توان گفت كه این بنا متعلق به دورة قاجار است. آب انبار از نوع میان راهی است و در مسیر فرعی جاده یزد ـ طبس قرار دارد. این آب انبار از آجر و به شكل یك اتاق چهارگوش است و دارای یك ورودی با قوس هلالی است و در دو طرف ورودی آن، دو سكو برای نشستن قرار دارد. نقشه مخزن آن مدور و دارای یك فضای چهارگوش در جلو برای دسترسی به آب است. پله‌هایی نیز برای دسترسی به پشت بام، در آن تعبیه شده است. آب آن از آب باران تأمین می‌شد.
آب انبار وزیری
این بنا در اواخر قرن هشتم میلادی توسط «سید ركن‌الدین ثانی» در محلة «مسجد جامع» شهر یزد ساخته و دارای چهار بادگیر بر روی مخزن است كه آب را خنك می‌كرده است. حوضچه‌ای در سمت راست آن، به جهت آبگیری از آب جوی متصل به قنات وقف شده، قرار داشت. این آب انبار دارای یك در قدیمی و سی و هفت پله است.
آب انبار وقت و ساعت
این آب انبار توسط «خواجه شاه امیر استرآبادی» در محلة «وقت و ساعت» شهر یزد ساخته شد. سنگ مرمر سردرِ بنا، تاریخ 1121 هـ . ق را نشان می دهد. این آب انبار دارای چهل و نه پله و چهار بادگیر بر روی مخزن است.
آسیاب رستاق
این آسیاب در بیست كیلومتری جنوب شرقی جاده اصلی «رستاق» قرار دارد. با توجه به سبك معماری، نوع تزیینات مقرنس‌كاری‌های صحن اصلی و نوع مصالح به كار رفته در آن، می‌توان گفت كه این بنا مربوط به قرن هشتم هـ . ق و در زمان «سیدركن‌الدین قاضی» (متوفی در سال 732 هـ . ق) است. این بنا در عمق هفت متری زمین، دارای دالان شیب‌داری است. راه ورود به صحن اصلی پنجاه و شش متر طول و 10/4 متر عرض دارد. صحن اصلی آسیاب به شكل هشت ضلعی است كه چهار ضلع آن هر كدام 80/4 متر و چهار ضلع دیگر آن هر یك، 75/2 متر طول دارند. هر یك از اضلاع كوچك، غرفه‌ای به عمق یك متر دارد. در دو ضلع شرقی و غربی دو اتاق با جلوخانی تعبیه شده است. غرفه جنوبی صحن، محل دستگاه آسیاب یعنی «دول» و «آخوره» است. سقف صحن آسیاب گنبدی شكل است. كاربندی آجری آن از هشت شروع و به سی و دو ختم می شود. مصالح آسیاب تماماً از آجر و تركیب سقف و مقرنس‌كاری‌های صحن اصلی آن، از ابتكارهای جالب توجه این نوع معماری است.
آسیاب دو سنگی بیابان
این آسیاب كم نظیر، در عمق چهل متری زمین و در مسیر قنات «قطب آباد» احداث شده و هیچ گونه مصالح ساختمانی در ساخت آن به كار نرفته است. چاه‌هایی به عمق چهل متر، روشنایی فضای داخلی و تهویه هوا را تأمین می‌كنند. قدمت این آسیاب بالغ بر صد و پنجاه سال است. راهروی ورودی آسیاب مرتفع و برای عبور حیواناتی نظیر شتر هم مناسب است. طویله‌ای در داخل آسیاب برای نگهداری چهارپایان دیده می‌شود.
آسیاب اشكذر
این آسیاب در قرن دوازدهم هـ . ق ساخته شد و یكی از بزرگ‌ترین آسیاب‌های ایران به شمار می‌رود. سنگ این آسیاب با آب قنات «همت آباد» می‌چرخیده كه ساعتی سی و پنج «من شاه» یعنی 210 كیلوگرم آرد از زیر سنگ های پرقدرت آن به دست می‌آمد. دالان شیب دار راه ورودی به صحن اصلی آسیاب، پنجاه و شش متر طول و1/4 متر عرض دارد. مصالح آسیاب تماماً از آجر و تركیب سقف و مقرنس‌كاری صحن اصلی با نقوش هندسی آن، از ابتكارهای جالب توجه معماری ایرانی است.
آسیاب آبی تفت
این آسیاب تنها آسیاب باقی مانده از هفده آسیاب دایر بر روی قنوات شش‌گانه شهرستان اهرستان است. قدمت آسیاب را بالغ بر دویست سال ذكر كرده‌اند.
باغ دولت‌آباد
باغ دولت‌آباد یزد توسط «محمد تقی خان زند» معاصر «شاهرخ میرزای افشار» و «كریم خان زند» در سال 1160 هـ . ق ساخته شد. این باغ محل اقامت حاكم وقت (خان یزد) بود. باغ شامل فضاهایی مانند عمارت هشتی و بادگیر، عمارت بهشت آیین، عمارت تالار آیینه، عمارت سردر اصلی، عمارت سردر جنوبی و … است. در عمارت هشتی و بادگیر باغ، تلفیقی از جریان هوا و آب انجام می‌پذیرد. این باغ به وسیله قنات «دولت‌آباد» مشروب می‌شد و سنگ‌های مرمر سیاه در عمارت پایین و حوضخانة آن، از معادن مرمر«مراغه» و «تبریز» بود. عمارت میانی ـ واقع در ضلع شمال غربی ـ «بهشت آیین» خوانده می شود. ارتفاع بادگیر این باغ از سطح زمین سی و سه متر است. فضای سبز این باغ شامل درختان كاج، سرو، گل سرخ محمدی، درختان میوه به خصوص انگور و انار است.
باغ خان
این باغ در جاده یزد ـ تفت قرار دارد و مانند اكثر باغ‌های تاریخی، عمارت باشكوهی با آب انبار، ساباط، قهوه‌خانه و اصطبل در میان آن بنا شده است. بنای این باغ مربوط به قرن سیزدهم هـ .ق و بانی آن «محمد خان والی» است. از ویژگی‌های این باغ، تالار بزرگ، سقف مرتفع و عرض بنای آن است كه می‌گویند سازنده آن به نام «استاد كریم»، یك روزه این طاق عجیب را پوشانده است. باغ خان در زمان حكومت «ضیغم الدوله قشقایی» صدمات بسیار دید.
باغ نمیر
این باغ كه به دستور «صدرالعلماء» از حكام دوران زندیه ساخته شد، در خیابان «ساحلی» شهرستان تفت قرار دارد. وسعت باغ ده هزار متر مربع است و در قسمت شمال غربی آن، ساختمانی دارای یك تالار بزرگ به ابعاد 10*12 متر دیده می شود. قسمت بالای تالار با طاق نماهای محرابی تزیین شده است. پشت تالار، فضایی وجود دارد كه با فضای زیر بادگیر دو طبقه چهار طرفه آن مرتبط است و هوای مطبوعی را به وجود می‌آورد. در دو طرف تالار بعد از راهروهای پهنی كه اتاق ها را به تالار مرتبط می كنند، دو اتاق سه دری قرار دارد و پشت هر سه دری، دو اتاق دیگر ساخته شده كه به سه دری ها و فضای پشت تالار راه دارد. یك زیرزمین زیر تالار با روكار آجر ساخته شده است. كف بنا تماماً آجر فرش است. در جلو ساختمان یك حوض سنگی به وسعت تقریبی پانصد متر مربع و در ضلع جنوب شرقی انتهای باغ، یك آسیاب آبی قرار دارد.
باغ پهلوان‌پور
این باغ در محله «مزویرآباد» شهرستان مهریز قرار دارد. این باغ شامل فضاهای مختلف از قبیل برج حفاظتی، كوشك مركزی، آشپزخانه، حمام خزینه‌ای و … است. ساخت برج حفاظتی و سایر بناهای موجود در ضلع جنوبی باغ به دستور «ملا علی رضا» و هم زمان با اواخر حكومت قاجاریه صورت گرفت. بخش‌های دیگر نظیر عمارت كوشك (شربتخانه)، آشپزخانه، حمام خزینه‌ای و غیره به دستور «علی پهلوان» ساخته شد و قدمت آن به دوران صد ساله معاصر می‌رسد.
موزه آیینه و روشنایی یزد
این موزه در خیابان آیت الله كاشانی، رو به روی پارك هفتم تیر قرار دارد. موزه آیینه و روشنایی در سال 1377 هجری شمسی، پس از انجام تعمیرات اساسی در خانه «صراف زاده»، در این مكان افتتاح شد. این موزه با زیر بنای 837 متر مربع در باغی مصفا با وسعت 8174 متر مربع قرار دارد. این موزه تنها موزه تخصصی در رابطه با موضوع نور در ایران است و شامل انواع پیه سوز، شمع سوز، نفت سوز و اشیای برقی است. اشیای موجود در این موزه از جنس سفال، شیشه، برنج، مس و برنز است. از اشیای خاص موجود در این موزه می‌توان به پیه‌سوزهای پایه‌دار چند شعله سفالی، آیینه‌های سنگی و كارهای هنری انجام شده بر روی شیشه و آیینه اشاره كرد.
موزه آب یزد
موزه آب یزد هم‌زمان با برگزاری نخستین همایش بین‌المللی قنات در اردیبهشت ماه سال 1379 هجری شمسی در شهر یزد افتتاح شد. این موزه محل مناسبی برای شناخت آثار و ابنیه تاریخی مربوط به آب است.
در این موزه لوازم مختلف حفر قنات، ابزار و ادوات اندازه‌گیری حجم آب، وسایل تأمین روشنایی در قنات، اسناد و مدارك خرید و فروش آب و وقف نامه های قدیمی، كتابچه میراب‌ها و اسناد توزیع آب، ظروف نگهداری و حمل آب و بسیاری لوازم و اشیاء ارزشمند دیگر نگهداری می شود. موزه آب در یكی از ارزشمندترین آثار معماری سنتی یزد، به نام خانه «كلاه‌دوزها»، قرار دارد.
موزه علوم طبیعی یزد
این موزه در مساحتی به وسعت یك هزار متر مربع، در محل مدرسه «ایرانشهر» تأسیس شد و شامل بخش‌های زمین شناسی، جانورشناسی و گیاه‌شناسی استان است.
موزه پلاس میبد
این موزه در كاروانسرای شاه عباسی« چاپارخانه» شهرستان میبد قرار دارد. تعداد زیادی از زیلوهای قدیمی مساجد و دیگر اماكن تاریخی در این موزه نگهداری می‌شود. قدیمی‌ترین زیلوی موجود در این موزه، مربوط به قرن نهم هـ . ق است. در كنار این موزه، چند كارگاه بافت زیلو دایر شده است. در این كارگاه ها، طرح‌های تاریخی زیلو توسط استادكاران مجرب دوباره بافته می‌شود. در كنار این موزه رستوران سنتی میبد قرار دارد.
موزه مردم شناسی مهریز
این موزه در محل یك حمام قدیمی متعلق به اوایل دوره قاجاریه به نام حمام «استهریج» قرار دارد. طرح بنا مانند سایر حمام‌های قدیمی به صورت زیرزمین است و با مساحتی حدود ششصد و پنجاه مترمربع، در شش متری عمق زمین واقع شده و پشت بام آن هم سطح خانه‌های اطراف است. قبه‌های موجود بر روی سقف و شیشه‌های رنگی كه بعد از مرمت در آن به كار رفته است، با انعكاس نور طبیعی محیط زیبایی را برای موزه فراهم می سازد. در مجموع بیش از ششصد اثر فرهنگی و تاریخی شامل ابزار و ادوات جنگی و كشاورزی، پوشاك سنتی، اسناد و قباله‌های قدیمی، ظروف شیشه‌ای فلزی، سفالی و غیره در این موزه گردآوری شده است.