تقسیمات اداری-سیاسی

استان همدان طبق آخرین تقسیمات کشوری-سرشماری سال 1375 و اصلاحات بعدی آن- شامل هشت شهرستان،21 شهر،71 دهستان و1120 روستا است. اين استان داراي هشت شهرستان ؛همدان ، ملاير ،نهاوند ، تويسركان ، كبودر آهنگ ، اسد آباد،رزن و بهارمي باشد . . اين استان با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و محل تلاقي با استانهاي همجوار گويشها و قوميتهاي مختلفي را در خود جاي داده است از جمله آنها آذري ها ، كردها ، لرها و لكها مي باشند .

شهرستان اسدآباد

شهرستان اسدآباد ازشمال به شهرستان بهار و استان کردستان،از غرب به استان کرمانشاه،از شرق به شهرستان های بهار و تویسرکان واز جنوب به استان کرمانشاه محدود می شود ومساحت آن 1144 کیلومتر مربع است. این شهرستان دارای یک نقطه شهری به نام اسدآباد است.شهرستان اسدآباد دارای 122 آبادی،یک بخش مرکزی و شش دهستان به نام های سید جمال الدین،کلیایی، پیر سلمان،جلگه،چهاردولی ودربند رود است. شهرستان اسدآباد دارای آب و هوای نیمه خشک سرد است.از تاریخ پیش از اسلام اسد آباد اطلاعات کافی در دست نیست،می گویند بعد از غلبه مسلمانان بر یزدگرد سوم،اهالی اسدآباد تسلیم نشدندو بعد از پایداری زیاد متواری گردیدند وشهر سقوط کرد و به تاراج رفت.دیری نگذشت که همه به فرمان "سعد وقاص"سردار معروف اسلام،در محل امروزی اسدآباد ،شهر جدیدی به نام سعدآباد بناشد که همین اسدآباد کنونی است.درحال حاضر عده ای از اهالی هنوز آن را اسعد آباد تلفظ می کنند. برخی مراکز دیدنی:تپه های تاریخی،کتیبه آقاجان بلاغی،پل شکسته خسروآباد،سنگ نوشته های سلطانی فرمان های شاه تهماسب صفوی،آب انبار شاه عباسی،امامزاده عبدالله و...

شهرستان بهار

بهار یکی از هشت شهرستان استان همدان،درنیمه شمالی استان قرار گرفته است.این شهرستان از شمال به شهرستان کبودر آهنگ، از جنوب به شهرستان همدان و از غرب به شهرستان اسدآباد و استان کردستان محدود می شود.مساحت شهرستان بهار1329 کیلومتر مربع و حدود 7 درصد استان را دربرگرفته است. شهرستان بهار دارای سه شهر به نام های بهار،لالجین و صالح آباد،به مرکزیت بهار است و72 آبادی،دو بخش وپنج دهستان دارد. بخش مرکزی شامل سه دهستان به نام های سیمینه رود، دیم کاران و صالح آباد و بخش لالجین شامل دو دهستان به نام های سفالگران ومهاجران است. شهرستان بهار دارای آب وهوای خشک بوده و رژیم بارندگی آن ازتیپ اقلیم مدیترانه ای است. در کتب قدیم از شهر بهار به عنوان مرکزی آباد یاد شده که در گذشته مرکز حکمرانان کردستان ولرستان بود.بازمانده قلعه تاریخی شهر هنوز موجود است.بهار در طول تاریخ حیات خود چندین بار مورد هجوم واقع شده است. برخی مراکز دیدنی:شهر لالجین (مرکز سفال)،امامزاده عسگر روستای چوتاش،پل مهاجران،کاروانسرای تاج آباد،خانه قراگوزلوی بهار،قلعه های اربابی روستاهای میهمله علیا وسفلی وپرلوک،نقوش صخره ای دره دوستعلی،خانه شجاع الملک،آرامگاه آیت الله بهاری و...

شهرستان تویسرکان

شهرستان تویسرکان از شمال و در خط الراس رشته کوه های الوند به شهرستان همدان و اسدآباد،ازشرق به شهرستان ملایر،از جنوب به شهرستان نهاوند و از غرب به استان کرمانشاه محدود است.مساحت این شهرستان 1463 کیلومتر مربع است و 7/7 درصد مساحت استان را در برگرفته است. شهرستان تویسرکان دارای دو شهر به نام های تویسرکان و سرکان به مرکزیت تویسرکان و دارای 126 آبادی،دو بخش و هفت دهستان است.بخش مرکزی شامل چهار دهستان به نام های خرم رود،حیقوق نبی،سید شهاب و کرزان رود است.بخش قلقل رود شامل سه دهستان به نام های کمال رود،قلقل رود و میان رود است.شهرستان تویسرکان در دره های دامنه جنوب غربی کوه الوند قرار گرفته و منطقه ای کاملاً کوهستانی با آب و هوای نیمه خشک سرد است. در گذشته،شهری قدیمی به نام رودآور،دارای سه قصبه توی،سرکان و شکان بود که پس از حمله مغول،رودآور اهمیت خود را از دست داد و مردم به قصبه توی روی آوردند و این ناحیه به تدریج آباد شد.تویسرکان فعلی از دو کلمه توی و سرکان ترکیب شده،که همان قصبه توی قدیمی است.قصبه شکان در اثر زلزله خراب شده،ولی سرکان به فاصله 10 کیلومتری شمال غربی تویسرکان،هنوز هم وجود دارد و یکی از شهرهای ییلاقی استان است. برخی مراکز دیدنی:مدرسه شیخ علی خان،آرامگاه میر رضی الدین آرتیمانی،گنبد حیقوق نبی(ع)،کاروانسرای شاه عباسی فرسفج،پل صفوی فرسفج، قلعه اشتران،قلعه دخترشهرستانه،مسجد و مدرسه شیخ علیخان زنگنه،بازار قدیمی،چنار مسجد باغوار،امامزاده زرهان،شازده ناصر،مسجد جامع،تپه بابا کمال و...

شهرستان رزن

شهرستان رزن از شمال به استان مرکزی،از جنوب به شهرستان های همدان و کبودرآهنگ و از غرب به شهرستان کبودرآهنگ محدود می شود.مساحت این شهرستان2721 کیلومترمربع و3/14 درصد ازمساحت استان را دربرگرفته است. شهرستان رزن دو شهر به نام های رزن و قروه درجزین دارد و مرکز شهرستان نیز شهر رزن است. این شهرستان سه بخش،هفت دهستان و 140 آبادی دارد.بخش مرکزی رزن شامل دو دهستان به نام های رزن و خرقان است.بخش قروه درجزین سه دهستان به نام های درجزین علیا وسفلی دارد و بخش سرد رود شامل سه دهستان به نام های سرد رود سفلی،سرد رود علیا و بغراطی است. شهرستان رزن دارای آب وهوای خشک سرد است. برخی مراکز دیدنی:امامزاده اظهر،امامزاده هود،حمام قدیمی قروه درجزین،مسجد جامع درجزین،امامزاده ازناوفامنین رزن،حمام نظام آبادو...

شهرستان کبودرآهنگ

این شهرستان ازشمال به استان های کردستان وزنجان،ازشرق به شهرستان رزن،از غرب به استان کردستان و از جنوب به شهرستان همدان محدود می شودو مساحت آن 4024 کیلومتر مربع است. شهرستان کبودر آهنگ دارای یک شهر به نام کبودر آهنگ،136 آبادی،دو بخش و نه دهستان است.بخش مرکزی شامل شش دهستان به نام های حاجیلو،سبز دشت،راهب،کوهین،شیرین سوو مهربان علیا و بخش گل تپه شامل سه دهستان به نام های علی صدر،گل تپه و مهربان سفلی است. در مورد وجه تسمیه کبودر آهنگ گفته اند،دراین شهر نهرهای متعدد آب وبرکه های زیادی وجود داشت و کبوتران از هر طرف به آنجا می آمدند،به همین مناسبت کبوترآهنگ نام گرفته و سپس به کبودرآهنگ تبدیل شده است.مردم این شهر به زبان ترکی تکلم می کنند و شهر را "کورنگ" می نامندکه به معنای نهرهای آب است. برخی مراکز دیدنی:غار آهکی و دریاچۀ زیرزمینی علی صدر،پل کوریجان،قلعه سنگی باشقورتاران،حمام سنگی و...

شهرستان ملایر

شهرستان ملایر با مساحتی در حدود3208 کیلومتر مربع یکی از شهرستانهای استان همدان است.از نظر محدودۀجغرافیایی،شهرستان ملایر از شمال به شهرستان همدان و تویسرکان،از غرب به شهرستان نهاوند،ازجنوب به استان لرستان و از شرق به استان مرکزی محدود می شود.شهر ملایر به عنوان مرکز شهرستان،دومین شهر پرجمعیت استان است که با وسعتی معادل 3208 کیلومتر مربع محدوده ای بالغ بر9/16 درصد از کل وسعت استان را به خود اختصاص داده است. شهرستان ملایر دارای دو شهر به نام های ملایر وسامن و256 آبادی،سه بخش و15 دهستان است.بخش مرکزی شامل هفت دهستان به نام های حرمرودعلیا،کوه سرد،جوزان،موزاران،کمازان علیا،کمازان سفلی و کمازان وسطی است.بخش سامن شامل چهار دهستان به نام های حرمرود سفلی،آورزمان،سامن و سفید کوه است و بخش جوکار در برگیرندۀ چهار دهستان به نام های ترک شرقی،ترک غربی،جوکار و المهدی است. شهرستان ملایر دارای آب و هوایی نیمه خشک سرد است. در مورد وجه تسمیه ملایر،نظرات مختلفی ارائه شده است؛برخی گفته اند در زمان مادها در این نقطه،با روشن کردن آتش بر روی تپه ها و کوه ها،اخبار را به سایر مناطق می رساندند و از این روی این منطقه را "مل آگر" به معنی تپه آتش می نامیدند.این منطقه از زمان های بسیار دور،آباد و پرجمعیت بود.اسامی روستاهایی چون مانیزان،گوراب،اسکنان وآثاری باستانی چون دژ گوراب و تپه نوشیجان،بیانگر قدمت تاریخی منطقه است.بنای شهر ملایرمقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار در سال 1188 شمسی است.این شهر ابتدا دولت آباد نامیده می شد و احتمالا با انقراض سلسله قاجار،به ملایر تغییر نام یافت. برخی مراکز دیدنی:مجموعه بازار،مسجد جامع یا مسجد شیخ الملوک، امامزاده عبدالله(ع)،امامزاده شاهزاده عبدالله بن زید(ع)،امامزاده کرگان (ع)،امامزاده داویجان،تکیه ابوالفضل،تکیه موسی بن جعفر،تکیه امام رضا،حسینیه سرچشمه ای ها،حسینیه شیفتگان حسینی،آتشکده و قلعه باستانی نوشیجان،تپه تاریخی گوراب (جوراب)،برج سامن،یخچال میرفتاح،خانه قدیمی لطفعلیان،خانه مصدقی،مقبره سیف الدوله و...

شهرستان نهاوند

شهرستان نهاوند با مساحت 1461 کیلومتر مربع،درجنوب غربی استان قرار دارد.این شهرستان از شمال به شهرستان تویسرکان از شمال غربی وغرب به استان کرمانشاه،از جنوب به استان لرستان و از شرق به شهرستان ملایر محدود است.مساحت این شهرستان در مقایسه با کل استان حدود7/7 درصد است. شهرستان نهاوند دارای دو شهر به نام های نهاوند و فیروزان به مرکزیت نهاوند و دارای 193 آبادی،دو بخش و هفت دهستان است. بخش مرکزی شامل پنج دهستان به نام های طریق الاسلام،فضل، گیان،شعبان و گامیسیاب وبخش خزل شامل دو دهستان به نام های خزل شرقی و سلگی است. شهرستان نهاوند دارای آب وهوای نیمه خشک و سرد است. به استناد نتایج تحقیقاتی که پروفسور گریشمن از "تپه گیان"واقع در 18 کیلومتری جنوب غربی نهاوند ارایه کرده است؛حدود 37 قرن پیش از میلاد مسیح،قومی در این شهر زندگی می کردند که تمدنی شبیه تمدن بین النهرین داشته و بعدها به دست اقوام دیگر از بین رفته اند. این شهرستان مقارن انقراض هخامنشیان، در حمله اسکندر،مورد تاخت و تاز قرار گرفت اما به دلیل داشتن دژ و باروهای محکم در امان ماند.سلوکیان نیز به این شهر حمله کرده و پس از فتح آن،مدتی در نهاوند اقامت گزیدند.درحمله اعراب به ایران،سپاهیان اسلام در نهاوند با مقاومت سپاهیان ایران رو به رو شدند ولی در نهایت، سپاه ایران شکست خورد.در دوره قاجاریه،ناصرالدین شاه ضمن بازدید از این شهر،دستور داد قلعه نهاوند را که دژی تاریخی محسوب می شد،خراب کنند. برخی مراکز دیدنی:مسجد جامع،تپه باستانی گیان،مقبره لقمان بن مقرن (تپه بابا پیره)،مقبره شیخ ابوالعباس نهاوندی،حمام حاج آقا تراب،سراب گیان،سراب گاماسیاب،سراب ملوسان و...

شهرستان همدان

شهر همدان،مرکز استان و بزرگ ترین شهر آن،در شهرستان همدان واقع است.این شهرستان در عرض جغرافیایی 34 درجه و36 دقیقه تا 35 درجه و 15 دقیقه و طول جغرافیایی 48 درجه و 20 دقیقه تا 49 درجه و27 دقیقه واقع شده است. شهرستان همدان از شمال با شهرستان های کبودرآهنگ و رزن،از شرق با استان مرکزی،ازجنوب با شهرستان های ملایر و تویسرکان و از غرب با شهرستان بهار هم مرز است. مساحت شهرستان همدان 3675 کیلومتر مربع است و3/19 درصد از مساحت استان را دربر می گیرد.شهرستان های همدان دارای سه شهر به نام های همدان ،"مریانج" و "فامنین"و198 پارچه آبادی،سه بخش و 12 دهستان است. - بخش مرکزی شهرستان همدان شامل شش دهستان هگمتانه،گنبد، سنگستان،ابرو،الوند کوه غربی و الوند کوه شرقی. - بخش فامنین سه دهستان خرمدشت،مفتح وپیشخور را در بر دارد. - بخش شراء شامل سه دهستان به نام های جیحون دشت،چاه دشت و شوردشت است. بنای شهر همدان را به دیاآکو پادشاه ماد (حدود 700 سال قبل از میلاد)نسبت می دهند.هرودت نقل کرده که پادشاه ماد،این محل را که اکباتان یا هگمتانه نامیده می شد، به پایتختی برگزید. شهر همدان در زمان بخت النصر ویران شد و بعدها داریوش بزرگ آن را مرمت نمود ودر زمان اشکانیان که تیسفون پایتخت کشور بود،همدان نیز پایتخت و اقامتگاه تابستانی اشکانیان شد.بعداز اشکانیان،ساسانیان نیز قصرهای تابستانی خود را در این شهر بنا کردند. در سال 23 ه.ق که جنگ نهاوند روی داد،همدان به تصرف اعراب درآمد و از آن پس گاه مرکز آبادی و ثروت و گاه دچار چپاول و فقر بود.این شهر در زمان دیلمیان (319 ه.ق) لطمات فراوان دید.در قرن ششم ه.ق سلجوقیان مرکز خود را از بغداد به همدان منتقل کردند و مدت 50 سال، این شهر قدیمی پایتخت سلجوقیان بود.درحمله مغول و تسلط تیموریان این شهر ویران شد و در زمان سلاطین صفوی مجدداً از نعمت آبادی بهره مند گردید. برخی مراکز دیدنی:امامزاده یحیی(ع)،امامزاده هادی ابن علی(ع)،امامزاده اهل ابن علی(ع)،امامزاده حسین (ع)،امامزاده سید اسماعیل،امامزاده محسن(ع)،امامزاده قاسم(ع)،امامزاده عبدالله(ع)، گنبد علویان،برج قربان،مسجد جامع،بازار،کتیبه های گنج نامه،مجسمه شیرسنگی،آرامگاه بوعلی سینا

دراستان همدان اقوام مختلفی با فرهنگ ها و آداب و سنن ویژه سکونت دارند که عبارتنداز:

ترک ها

در شمال و غرب استان،به ویژه در شمال و غرب شهرستان همدان ساکن هستند ودر562 روستای استان سکونت دارند.

لر و لک

این اقوام درشهرستان های ملایر،نهاوند و بخش سامن در255 روستا ساکن هستند.

کردها

این قوم در 159 روستا در غرب و شمال غربی و در مجاورت استان های کردستان و کرمانشاه سکونت دارند.

فارس ها

بیشتر ساکنان مرکز استان را تشکیل می دهند.این عده از قدیمی ترین مردم این منطقه محسوب می شوند واز دوران مادها در این سرزمین اسکان داشته اند.

بیشتر ساکنان استان همدان مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری اثنی عشری هستند.دربین عشایر استان مذهب سنی و فرقه اهل حق نیز وجود دارند.اقلیت های مذهبی و مسیحی و یهودی وزرتشتی نیز در استان همدان به تعداد اندکی ساکن هستند. در سرشماری مهرماه 1365 ش این استان دارای 1058 نفر زرتشتی،108 کلیمی و222 نفر مسیحی بوده است.امروزه تعداد اقلیت ها در همدان بسیار کاهش یافته وحدود 25 خانوار یهودی و22 خانوار ارمنی درهمدان ساکن هستند. در بخش هایی از استان همدان گروههایی از دراویش مسلک اهل حق و مسلک علی الهی ساکنندبه ویژه در شهرستان اسدآباد و تعدادی از روستاهای جنوب غربی آن مسلک اهل حق پیروان بیشتری دارند.آداب مذهبی وسنتی آنها در هر روستا به روش خاص برگزار می شود.

پل آبشینه

پل آبشینه در پنج کیلومتری جنوب شرق شهر همدان و در سمت چپ جاده همدان- ملایر روی رودخانه قره چای واقع شده است.این پل دارای چهار دهانه با قوس های جناغی است و ازآجر و لاشه سنگ برای ساخت آن استفاده شده است.پل با آجرکاری ساده تزیین شده و در بین هر دهانه آب نمایی به صورت تزیینی ایجاد شده است.پل آبشینه ازآثار به جای مانده از دوران صفویه است.

پل آرومند

پل آجری آرومند معروف به قرمزکرپی در دو کیلومتری غرب روستای آرومند و20 کیلومتری شمال غرب همدان به سمت اسدآباد بر روی روان رود احداث شده است.این پل با دو دهانه مزین به قوس های جناغی و هلالی از بناهای دوره قاجار است.

پل آق کرپی

پل آجری آق کرپی در کیلومتر پنج جاده همدان- تهران،در روستای امزاجرد بر روی یکی از شعبات قره چای احداث شده است.این پل قاجاری دارای نه دهانه با قوس های جناغی و فاقد تزیین است.

پل جورقان

پل جورقان در10کیلومتری شمال جاده همدان- تهران در کنار روستای جورقان بر روی رودخانه قره چای احداث شده است.این پل از آثار دوران قاجار و فاقد هرگونه آثار تزیینی است.

پل جهان آباد

پل جهان آباد واقع در شش کیلومتری جنوب فامنین و دو کیلومتری روستای جهان آباد بر روی یکی از انشعابات رودخانه قره چای احداث شده است.این پل آجری با پنج دهانه که با قوس های جناغی و آجرکاری ساده تزیین شده،به دوران صفویه تعلق دارد.

پل شکسته خسروآباد

پل خسروآباد در جاده همدان – کرمانشاه،روستای خسروآباد روی رودخانه قره چای ساخته شده است.این پل که بر سر جاده اصلی ابریشم قرار داشت،از معابر ارتباطی مهم در دوران صفویه به شمار می رفت.پل آجری خسروآباد با چهار دهانه که با قوس های جناغی و آجرکاری حصیری ساده تزیین شده،درحال حاضر نیز محورارتباطی چندین روستا به شمار می رود.این پل به دلیل تخریب زیاد در گذشته دربین اهالی به پل شکسته معروف شده است.

پل حاجی باقر

پل حاجی باقر در پنج کیلومتری غرب شهرستان تویسرکان و سمت راست جاده آسفالته تویسرکان- کرمانشاه در روستای "قلعه شیخ" بر روی رودخانه قلقل رود احداث شده است.این پل با یک دهانه هلالی شکل از آثار اوایل دوران پهلوی است.

پل زرامین

پل آجری زرامین معروف به پل لایقه،در پنج کیلومتری غرب شهرستان نهاوند ودر کنار روستای زرامین بر روی یکی از شعبات رودخانه گاماسیاب احداث شده است.این پل دارای یک دهانه با قوس جناغی است و به دوره قاجار تعلق دارد.

پل زمان آباد

پل زمان آباد با یک دهانه هلالی شکل از آجر و سنگ بر روی رودخانه روستای زمان آباد واقع در بخش جوکارملایرساخته شده است.این پل در گذشته تنها پل ارتباطی محل بود،اما در سال های بعد با احداث پل جدید بر روی این رودخانه،پل تاریخی زمان آباد به صورت متروکه درآمد. مرمت این پل که از آثار به جای مانده از اواخر دوران قاجار است،می تواند کمک مؤثری در حفظ یکی از آثار تاریخی منطقه باشد.

پل سرخ آباد

پل آجری معروف به سرخ آباد در15 کیلومتری شرق همدان در کنار روستای سرخ آباد،روی یکی از شعبات رودخانه قره چای احداث شده است.این پل سه دهانه به دورۀ صفویه تعلق دارد.

قلعه باشقورتاران

این قلعه نزدیک روستای باشقورتاران در120 کیلومتری کبودرآهنگ و برفراز کوهی بنا شده است.مصالح قلعه از نوعی ملات شبیه به ساروج که بسیار محکم است،تشکیل شده و هنوز قسمت های قابل توجهی از آن باقی مانده است.می گویند این قلعه در دوره اسماعیلیه مورد استفاده بود.

قلعه دختر

قلعه دختردر مسیر جاده تاریخی همدان-تویسرکان از طریق گنجنامه که به جاده شاهی شهرت داشت،واقع است.این قلعه بر فراز کوهی قرار دارد که نزدیک روستای شهرستانه از توابع تویسرکان است.اصل بنا به مرور زمان تخریب شده،اما پی بنا و دیوارهای آن هنوز باقی است.از سردرها و پله های سنگی تراش خوردۀ آن می توان دریافت که قلعه از معماری زیبایی برخوردار و در تاریخ حیات خود،پررونق بود. این قلعه مشابه سایر قلعه دخترهای ایران چون فیروزآباد فارس و آذربایجان است و از آنجا که در موقعیتی سوق الجیشی قرار دارد،دارای اهمیت نظامی بوده است.علت نامگذاری این قلعه ها به همین موقعیت استراتژیک و تسخیرناپذیری آنها در مقابل حملات دشمن باز می گردد. آنچه از قلعه دخترشهرستانه برجای مانده مربوط به مقرفرماندهی پادگان است.این بخش از سه قسمت تشکیل شده وهرقسمت دارای یک گنبد است.تنها راه ورود به قلعه،حیاط آن است.یکی از گنبدها که سالم تر باقی مانده،به شکل چهارضلعی و به ابعاد4*3 متراست.برای ساخت این گنبد از بندکشی با ساروج در لابه لای سنگ ها استفاده شده و همین امر موجب مقاومت آن در برابر عوامل فرسایشی شده است.ازعمر قلعه بیش از1800 سال می گذرد.

قلعه نوشيجان (دژ ـ آتشكده)

تپه قلعه نوشيجان در 60 كيلومتري جنوب همدان و 20 كيلومتري باختر ملاير در منطقه‌اي موسوم به شوركات واقع شده است . از سال 1346 به سرپرستي ديويد استروفاخ حفريات علمي در اين محل آغاز گردي دكه منجر به شناسايي سه دوره فرهنگي شد . دوره اول مربوط به مادهاست كه نيمه دوم قرن هشتم تا نيمه اول قرن ششم قبل از ميلاد را در بر مي گيرد .

قلعه يزدگرد (قلعه خرابه)

اين قلعه كه آثار ويرانه‌هاي آن هنوز هم در كوه يزد گرد در جنوب شهرستان ملاير و 10 كيلومتري خاور جاده ملاير ـ بروجرد وجود دارد به دوره ساسانيان مربوط است و احتمالاً مدتي پناهگان يزد گرد سوم بوده است . در حال حاضر فقط آثار ديواره‌هاي خراب شده آن قابل مشاهده است .

مسجد جامع نهاوند

این مسجد روی دامنه تپه ای در مرکز شهر نهاوند،مجاور بازار و در کنار ضلع شمالی میدان قیصریه واقع است.ارتفاع کف شبستان مسجد نسبت به کف خیابان حدود 5/5 متر است وبرای دسترسی به مسجد باید از25 پله بالا رفت.این بنا دارای نقشه ای به شکل مربع مستطیل به طول تقریبی 17 وعرض12 متر است و از سه فرش انداز تشکیل شده است.چهار ستون قطورطاق و گنبد سقف مسجد را تحمل می کنند.ضخامت دیوارهای اضلاع شرقی و غربی شبستان بیش از دیوارهای اضلاع شمالی و جنوبی آن است. فرش انداز وسط از دو فرش انداز طرفین عریض تر است و با سه گنبد هم ارتفاع پوشیده شده اند. در ضلع شرقی دیوار شبستان سه پنجره مشرف به میدان قیصریه در داخل طاق نماهایی تعبیه شده و در جلوی آنها بالکن کم عرضی وجود دارد که پشت بام مغازه های جلوی مسجد است.مصالح به کار رفته در بنای مسجد شامل آجر با ملات گچ و خاک است.مسجد دارای سه در ورودی است؛یکی از درها به طرف بازار قدیمی بازمی شود و بالاتر از کف شبستان مسجد قرار دارد.دو در دیگر نیز به طرف حیاط قدیمی مسجد قرار دارند. مسجد جامع نهاوند ازسادگی ویژه ای برخوردار است و هیچ اثرو نشانه ای از تزیینات مانند گچبری،کتیبه و...در جبهه داخلی و بیرونی بنا دیده نمی شود.تنها تزیین مسجد کتیبه سنگی کوچکی به ابعاد 50*25 سانتی متر و مربوط به دوره سلجوقیان است.در اطراف این کتیبه و بالای آن به خط کوفی جملات "لا اله الا الله"و "محمد رسول الله"نوشته شده است.کتیبه در داخل محراب مسجد قرار دارد و در بالای قوس محراب لوحه سنگی کوچکی نصب شده که شامل تاریخ تعمیر مسجد در دوره صفویه است.

مسجد جامع همدان

مسجد جامع همدان به فاصله کمی از میدان مرکزی شهر،درقسمت غربی خیابان اکباتان در محدوده راسته بازارهای شهر قراردارد.این مسجد ازبناهای دوره صفویه است وتاریخ مرمت اساسی آن در قطاربندی جلوی ایوان بزرگ سال 1253 ه.ق ذکر شده است.مسجد دارای چند در ورودی است؛ورودی نوساز خیابان اکباتان،ورودی قدیمی با دالان هشتی مقرنس کاری شده که احتمالا به دوره صفویه تعلق دارد و ورودی ضلع غربی صحن. بنای مسجد با پلان مربع مستطیل،دارای چهار ایوان مرتفع است که رسمی بندی جلوی آن از آجر و کاشی معلقی ساده شکل گرفته و با کاشی فیروزه رنگ نام الله و پنج تن نوشته شده است. در قسمت جنوبی مسجد سه شبستان که به یکدیگر راه دارند وجود دارد که درواقع قدیمی ترین بخش مسجد جامع هستند.شبستان اصلی مسجد دارای 55 ستون سنگی است که در پنج ردیف یازده تایی چیده شده اند.فاصله هر دو ستون در حدود 4 متر وارتفاع آن ها 5/2 متر است. زیباترین و معظم ترین قسمت مسجد طاق بزرگ و شبستان مرکزی آن است.در حقیقت این مسجد تنها مسجد همدان است که دارای شبستان عظیم با سقف گنبدی بزرگ و مرتفع مقصوره با ایوان جلوآن و گلدسته است. این شبستان به شکل مربعی به ضلع 14 متر است که چهار دیوارآن در ارتفاع هفت متری با گوشواره هایی به یک هشت ضلعی تقسیم می شوند که روی آن گنبدی قرار گرفته است.تمام دیوارها و طاق از خشت پخته (آجر) قهوه ای سرخگون و کف شبستان با کاشی های فیروزه ای لالجین همدان مفروش است. ایوان حدود 14 متر عرض دارد وعمق آن حدود7 متر است و ارتفاع آن کمتر از طاق به نظر می رسد.در ایوان قطاربندی زیبایی به چشم می خورد.در میانۀ سقف ایوان در نقطه ای که از هر گوشۀحیاط دیده می شود با کاشی فیروزه ای نام مقدس الله و فاطمه،محمد،علی،حسن و حسین نوشته شده است. در طرفین ایوان دو مناره که نسبت به ایوان کوتاه و قطور هستند قد برافراشته اند.این مناره های بدون تزیینات معمول در گلدسته های سایرمساجد هستند.طاق بزرگ این مسجد با مسجد امام تهران،قزوین،بروجرد و سمنان همگونی دارد ونشان دهندۀ این امر است که این مساجد تقریبا همزمان ساخته شده اند. در قسمت چپ شبستان طاق بزرگ شبستان دیگری با هفت حلقه طاق و گنبد آجری وجود دارد.ستون های این قسمت آجرچین است و احتمال می روداین قسمت قدیمی تر ازشبستان اصلی باشد.در سمت غربی حیاط مسجد جامع،شبستانی وسیع وجود دارد.حاج محمد طاهر نام معمار یا بنایی است که این شبستان را ساخته است.سقف شبستان از19 حلقه طاق گنبدی آجری که بر روی هشت ستون سنگی استوانه ای ویازده ستون آجری پایه ای بنا شده،تشکیل شده است. شبستان دیگر که دارای طاق کوچک است از نظر ساخت مشابه شبستان بزرگ و تنها از نظر اندازه کوچک تر از آن و مربعی به ضلع هشت متر است.این شبستان دارای ایوانی بلند وزیبا است.تنها قسمت تزیین کاری شدۀ این شبستان محراب آن است.در سمت چپ و راست شبستان دو شبستان کوچک به صورت قرینه ساخته شده اند که به وسیلۀ طاق نماهایی با آن مرتبط هستند. شبستان جدیدی نیز در ضلع شمالی مسجد روبه روی طاق بزرگ قرار دارد.این شبستان به جای شبستانی قدیمی تر که حدود40 سال پیش تخریب شد،بناشده است.شبستان جدید ایوانی بزرگ با دو منارۀ رفیع دارد و پیشانی و سطح داخلی ایوان با کاشی های لاجوردی تزیین شده است.آیات کلام الله مجید در ترنج های متعدد و در میان نقوش زیبای کاشی هاآرایش و زیبایی خاص به رویۀ ایوان بخشیده است. از دیگر آثارقدیمی مسجد "سنگاب"آن استکه از سنگ سماق تیره خاکستری،به صورت یکپارچه ساخته شده است.

مسجد حضرت علی(ع)

مسجد حضرت علی (ع) معروف به مسجد نظربیگ بلوارهگمتانه نزدیک تپه هگمتانه قرار دارد.این بنا از آثاردوران زندیه به شمار می رود.برسنگ موجود در ضلع شمالی بنا تاریخ1179 ه.ق و نام محمدجعفر بیگ به چشم می خورد.به روایت اهالی محل،وی بانی این مسجد بوده است.این مسجد با وسعتی حدود713 متر مربع،در صحن اصلی دارای ده ستون سنگی است که در ردیف پنج تایی باطاق و قوس جناغی به هم متصل شده اند.طاق نماهایی تزیینی در قسمت نمای بیرونی آن مشاهده می شود.

مسجد شورین

مسجد قدیمی شورین در بخش شمال شرقی روستای شورین از توابع بخش مرکزی همدان به فاصله پنج کیلومتری شرق همدان قرار دارد.این مسجد در بین بازمانده های دیواره های رفیع چینه ای قلعه امیرافخم (حسام الملک امیرافخم شورینی،داماد ناصرالدین شاه قاجار از خوانین سابق محل)قرار گرفته است.در کنار مسجد حمامی قدیمی با ویژگی های ارزشمند معماری قرار دارد که هنوز فعال است.حمام و مسجد از تأسیسات قلعه امیر بود. تمام سطح مسجد با مصالح آجر به ابعاد20*20*50 سانتی متر پوشیده شده است.این بنا فاقد کتیبه و تزیینات است.از این رو تعیین دقیق قدمت آن مستلزم مطالعه وپژوهش است.با این حال با توجه به ویژگی های کلی،می توان آن را با ابنیه اواسط دوره قاجار مقایسه کرد. مسجد دارای پلانی مستطیل شکل به ابعاد40/24 در 60/48 متر،شامل یک شبستان بزرگ در شمال و یک شبستان کوچک در سمت جنوب حیاط مرکزی است.حجره های ایوان دار در ضلع غربی و مجموعه ای طاق نما در ضلع شرقی حیاط مسجد را که دارای ابعاد 30/16 در8/22 متر است،محصور نموده است. ورودی بزرگ مسجد در ضلع غربی و در میانه چهار حجره تشکیل دهنده این ضلع تعبیه شده است.ورودی دیگری در کناره غربی ضلع جنوبی در کنار شبستان کوچک،روبه روی حمام قدیمی قرار دارد.از کنار این وروی یک رشته پله به سقف مجموعه راه می یابد. راه پلۀ دیگری در ابعاد کوچکتر در گوشه دیگر این شبستان ارتباط حیاط را با پشت بام مسجد میسر می سازد.حوض سنگی به ابعاد2/6*9/3 متر در وسط حیاط،آب لازم برای وضوی مؤمنین را فراهم می کرد. طاق و قوس های به کار رفته در معماری مسجد عموماً یکسان و ازنوع پنج و هفت است. شبستان کوچک (جنوبی) دارای سه طاق بزرگ است و محراب در وسط طاق میانی آن قرار دارد.شبستان بزرگ نیز مشتمل بر 12طاق بزرگ است که روی چهار ستون سنگی ظریف و16 جرزآجری استوار شده است.در انتهای طاق نماها و جرزهای بنا در این شبستان،طاقچه ها ونورگیرهایی به همراه یک دهلیز در مانند تعبیه شده است.

مدرسه و مسجد شیخ علیخان زنگنه

این بنا نزدیک میدان مرکزی شهر تویسرکان واقع شده و به مدرسه عباسی معروف است.بنا متشکل از حیاطی هشت ضلعی و 36 حجره برای زندگی طلاب علوم دینی، است.مسجد این مجموعه در قسمت شرقی حیاط قرار گرفته و بنا به روایت های شفاهی به زمان شاه عباس صفوی تعلق دارد.گرچه برخی بر این باورند که این بنا در دوران "شیخ علیخان زنگنه" وزیرشاه تهماسب صفوی ساخته شده است. عملیات تعمیر و بازسازی که در گذشته بر روی این بنا صورت گرفته بود به علت عدم تناسب مصالح به کار گرفته شده موجب تغییر اصالت آن شده بود ولی با کمک اداره کل میراث فرهنگی استان همدان تعمیرات اساسی در آن صورت گرفته است.

مسجد ميرزا تقی

اين مسجد در خيابان تختی و به نام بانی آن نام‌گذاری شده و از آثار دوره قاجار است ولی محراب سنگی موجود در آن شباهت زيادی به آثار قرون 6 و 7 هـ.ق دارد . اين مسجد با مساحت حدود 510 متر دارای يک شبستان چهار ستون و يک محراب سنگی است که اطراف آن با کتيبه ای به خط کوفی از آيات قرآن تزيين شده است و در قسمت سقف رسمی بندی‌هايی جهت تزيين ايجاد شده است . اين محراب احتمالاً به دوران ايلخانی‌ تعلق دارد و به شماره 1865 مورخ 21/2/76 به ثبت آثار تاريخی رسيده است .

مسجد کوی ميدان (حاج ميرزا آقاجانی)

اين بنا در محله میدان اسد آباد واقع است . نقشه کلی مسجد مستطيل شکل است و شبستان قديمس ستون‌دار آن در ضلع شمالی صحن قرار دارد. مدخل شبستان در ضلع خاوری با طاق جناغی است . شبستان مسجد به ابعاد 10/65×10/57 متر دارای چهار فيلپای چهار ضلعی به ابعاد 68×70 سانتی متر است . روی اين فيلپاها از چهار طرف چهار طاق و بر روی آن ها در کل نه طاق ضربی بر پا داشته اند . سه طاق ضلع شمالی مسجد در قرن اخير بازسازی شده اند . در وسط ضلع جنوبی شبستان محرابی به ارتفاع 187 سانتی متر و در دو طرف آن نيز دو طاق نما با همين ارتفاع قرار دارد . در فضای محراب نورگيری تعبیه شده است . در اضلاع ديگر شبستان ، طاقنما ، طاقچه و پنجره هايی تعبيه شده است . مصالح اصلی بنا ، آجر و ملاط گچ و گل است . بنا به اظهار اهالی در تعميرات قرن اخير کف شبستان حدود نيم متر بالا آمده است . در خصوص تاريخ ساخت مسجد ، مدرک قطعی در دست نيست اما با توجه به انتساب مسجد به حاج ميرزا آقاجان می توان گفت که در دوره سلطنت محمد شاه (1250-1264 ه. ق) توسط ميرزا الطيف مشهور به حاجی ميرزا آقاجانی از سرشناسان به نام اسدآباد بنا شده است .

مسجد سلطاني

اين مسجد در محله بازار اسدآباد واقع شده است تا قبل از ويراني ، يكي از قديمي‌ترين مساجد اسدآباد محسوب مي‌شد . در حال حاضر بناي مسجد قديم را خراب كرده‌اند و مسجدي نو با طرحي مستطيل شكل به جاي آن ساخته‌اند . آن‌چه باعث اهميت كنوني بنا مي‌شود سنگ نبشته‌اي است كه در گذشته در داخل شبستان قديمي قرار داشت . امروزه علاوه بر آن،چهار سنگ نبشته ديگر و يك سنگ قبر بر ديوار طاق نمايي در سمت چپ راهرو ورودي به حياط مسجد نصب شده است .

مسجد جولاستان (جوستان) تويسركان

اين بنا در خيابان شهدا واقع گرديده و در دوره اخير بنای جديدی جايگزين بنای قديمی آن شده است . بنای قديمی حدود 200 سال پيش توسط حاج بيک محمد در مظهر قنات جولاستان ساخته شد و سطح آن حدود 1/5 متر پايين تر از کوچه های اطراف قرار داشته است . بنای قديمی دارای شبستانی ستون دار با ستون های آجری چهارگوش و پوشش طاق و گنبد و ايوان مسقف سراسری بوده است . در سال 1343 ه. ش مسجد جديد با حدود 900 متر بنا در دو طبقه جايگزين بنای قديمی شد .

مسجد شيخ الملوک

اين بنا در محدوده بازار ملاير واقع شده و از آثار دوره قاجاریه است که بر اساس کتيبه موجود در سال 1226 ه. ق توسط شيخ الملوک بنا شده است . سردرب ورودی از سمت بازار شیخ الملوک دارای کتيبه تاريخی مورخ 1236 ه .ق است . سردرب ورودی از جانب جنوب خاوری مسجد به وسيله یک هشتی به مسجد راه دارد و بر روی آن دو مناره کوچک آجری تعبيه کرده اند سردرب اصلی مقرنس کاری است و در اطراف آن دو طاقچه با پوشش مقرنس کاری دیده می شود که مقرنس های آن در سال 1356 ه. ش بازسازی شده است . بر بالای اين سردرب مناره بزرگی ساخته اند . بخش اصلی مسجد شامل گنبدخانه در ضلع جنوبی صحن قرار دارد و محراب آن دارای کتيبه مقرنس و کاشی کاری است . مسجد دارای دو شبستان با سبک ها و قدمت های متفاوت بوده که آن را خراب کرده و تالاری به سبک جديد به جای آن ساخته اند .

خانه مسعودی

خانه مسعودی در شمال شهرستان تویسرکان در خیابان انقلاب واقع است.برکتیبه ای در کناردر ورودی شاه نشین طبقه اول تاریخ ساخت خانه سال 1290 ه.ق ذکر شده است.این خانه با مساحت 1270مترمربع در دو طبقه بنا شده و در هر طبقه یک اتاق اصلی وجود دارد که در طرفین آن چند اتاق فرعی قرار گرفته است.در انتهای هریک از اتاق ها یک اتاقک (انبار-پستو) دیده می شود.سقف اتاق های شاه نشین،لمبه کوبی شده و سقف سایراتاق ها باتیرچوبی مسقف شده است.گچبری های برجسته بانقوش گل و بوته در شاه نشین طبقه دوم به چشم می خورد.همچنین در بالای دیوارهای اتاق شاه نشین طبقه اول عکس هایی از شاهان کیانی تا قاجار به صورت نقاشی کاغذی دیده می شود که روی آن را با شیشه پوشانیده اند. آیینه کاری،گچبری های برجسته،نقاشی دیواری گل و بوته و انسان بال دار از عوامل تزیینی این بنا است.آجرکاری های ساده و تزیینی سردر ورودی شاه نشین طبقه اول و دوم ازدیگر عوامل تزیینی بنا محسوب می شود.در اطراف مهتابی وحیاط نیز طاق نمایی به چشم می خورد.

خانه شهید آیت الله مدنی

خانه قدیمی شهید آیت الله حاج سید اسداله مدنی درخیابان شهدای همدان،کوچه "آقا آخوند"جنب "مدرسۀ آقا"قرار دارد.این بنا با مساحتی حدود332 متر مربع در دو طبقه شکل گرفته است.از طبقه همکف به عنوان زیرزمین استفاده می شد و طبقه بالا دارای سه اتاق با سقف لمبه کوبی شده است.مصالح بنا ازآجر و نمای شمالی آن با آجرکاری حصیری تزیین شده است.

عمارت امیرتومان

بنای امیرتومان در خیابان طالقانی همدان منتهی به میدان آزادی (جهان نما) واقع شده است.در ورودی محوطه یک دروازه آهنی بزرگ است و درحیاط درختان کهنسال مشاهده می شود. عمارت امیرتومان بنایی به شکل صلیب است که بخش اصلی آن پلان مستطیل شکل دارد.بنا دو اشکوب دارد ونمای آن بامصالح لاشه سنگ به صورت خشکه چین ساخته شده است.طبقه همکف دارای سه اتاق تو در تو با دیوارهای جداکننده است و سقف آن با تیرک چوبی و روکش تخته ای پوشش یافته است.دسترسی به طبقه بالای عمارت از طریق پله های سنگی امکان پذیر است. در طبقه فوقانی سه اتاق و یک بالکن وجود دارد که دیوارهای جداکننده آن از خشت خام است.داخل دو اتاق شومینه در دیوارهاتعبیه شده است.سقف این طبقه در وهله اول با تیرک های چوبی و روکش تخته ای پوشانیده شده و در وهله دوم یک پوشش شیروانی حلبی به صورت شیب دار کل ساختمان را پوشش داده است. این بنا که در فاصله200 متری کلیسای انجیلی- در ضلع شمالی بیمارستان اکباتان – واقع شده از نظر نوع مصالح و فرم ساخت تقریباً مشابه کلیسا است.این دو بنا ازلحاظ قدمت نیز با یکدیگر هم دوره و هم زمان به نظر می رسند.

خانه احمدی

خانه احمدی ازخانه های تاریخی و با ارزش همدان،در یکی ازمحلات قدیمی شهرواقع شده و به اوایل دوره پهلوی تعلق دارد.اتاق های این خانه با طاقچه های هلالی و پیش بخاری ها و گچبری های گل و بوته بر روی دیوارها و به صورت قرینه لمبه کوبی و تزیین شده است. پنجره های چوبی مشبک از عوامل تزیینی بنا است و ایوان وسیعی که در بخش جلویی بنا گسترده است،به زیبایی آن می افزاید.

خانه شهبازی

خانه شهبازی همدان یکی از خانه های زیبا و قدیمی شهر است.بانی اصلی بنا از خوانین همدان به نام "میرفندرسکی"در اواخر دوره قاجار این عمارت رابنا کرد. خانه شهبازی با دو بخش بیرونی و اندرونی مساحتی حدود1056متر را در برگرفته است.سبک و فرم بنا بیانگر سبک های رایج اواخر دوران قاجار است. نقاشی های دیواری،پنج دری های با شیشه های الوان،ارسی ها و گچبری های زیبا وآجرکاری با تزیینات خطوط بنایی (با تکرار نام علی) و استفاده از آجرهای لعاب دارمشکی در نمای ساختمان،بخشی از ویژگی های این بنای تاریخی است. این بنا از فضاهای مختلفی چون زیرزمین،سرسرا،شاه نشین و...تشکیل شده است.

خانه قدوسی

این خانه قدیمی که متعلق به شیخ علی قدوسی از عالمان شهر نهاوند است،دارای سردر ورودی زیبایی است که با نقوش هندسی آجری تزیین شده و دو ستون نما در دو سوی سر در به زیبایی آن افزوده است. نمای بنا در داخل حیاط به وسیله آجرکاری های زیبا تزیین شده و قوس هایی به شکل شاخ قوچ،نما را آراسته است.پیرامون حیاط با طاق نماهای هلالی تزیین شده است.

خانه لطفعلیان

عمارت لطفعلیان که در خیابان شهید مصطفی خمینی ملایر واقع شده،از دوران قاجار برجای مانده است.این بنا در اصل از سه قسمت حسینیه،اندرونی و اصطبل تشکیل شده بود،که امروزه تنها بخش حسینیه – که بخش اصلی بنا راتشکیل می داد وبرای تجمعات مذهبی و عزاداری حسینی استفاده می شد-سالم و پابرجا مانده است. عمارت لطفعلیان بنایی آجری و دو طبقه است که در حدود 150 سال پیش ساخته شده و دارای حوض خانه با یک رشته قنات آب جاری،طاق نماهای رفیع دوطبقه،درهای چوبی ارسی و شیشه های رنگی است و نمونه ای از ذوق وهنرمعماران و هنرمندان زمان خود را به نمایش می گذارد.این بنا در حال حاضربه عنوان ساختمان اداری اداره میراث فرهنگی شهرستان ملایردر دست استفاده است.

بنای مطبخ خسرو پرويز ساسانی

ويرانه هايی از آثار و بقايای ساختمان دوره ساسانی که به نام مطبخ خسرو ناميده می شود . در دامنه‌‌کوه الوند نزديک گنجنامه باقی مانده است که به زمان خسرو پرويز شهريار ساسانی (590-627 ميلادی)منسوب می دانند .

خانه اقتداری

خانه تاریخی اقتداری که دربافت قديمي شهر تويسركان واقع شده است ،تاريخ بنای آن به سال 1250 ه ق بر مي گردد . این بنا داراي چهار حياط مركزي است كه هركدام را مي توان واحدي مجزا به حساب آورد . عمده مصالح مصرفي در بنا خشت در ديوارها ، آجر در نماها ، سنگ در پايه هاي بنا و چوب در ديوارها ، سقف ، در و پنجره ها مي باشد . مالك بنا شخصي به نام دكتر اقتداري بوده كه اين بنا را جهت اسكان خانواده خود ساخته و بعدها اين بنا به ديگران واگذار شده است . در حال حاضر قناتي در مجموعه جاري مي باشد و به كليه حياط مركزي ها و حوض آن ها مرتبط است و در تلطيف محيط حياط و ايجاد فضايي سبز نقش به سزائي داشته است . خانه تاریخی اقتداری دو طبقه بوده و نوع پوشش سقف در طبقه همكف تاق ضربي با آجر است و در سقف طبقه فوقاني از چوب براي تيرپوش كردن سقف استفاده شده است. همچنین پوشش نهائي سقف در بخش داخلي لمبه كوبي چوبي است . مسير دسترسي به مجموعه از دالاني سرپوشيده حدوداً به عرض چهار متر و ارتفاع سه متر تأمين مي شود . در واقع اين دالان بنا را به دو بخش تقسيم كرده است . خانه تاریخی اقتداری به شماره ملی 6515 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است.

كاخ هگمتانه

اين كاخ در شهرهمدان فعلي و هگمتانه قديمي قرار دارد و بنا به روايت هاي تاريخي درقرن هشتم قبل از ميلاد ساخته شده است . اين كاخ در دوران اقتدار نظام سياسي مادها ، پس از تشكيل دولت مركزي و تسخير آشور ، در سال 614 قبل از ميلاد توسط كياكسار مادي و با همدستي "نابو پولاسار" بابلي ساخته شد .

امامزاده اهل بن علی

این امامزاده در دامنه شمال غربی تپه مصلی همدان واقع شده و بنای آن مربوط به دوره شاه تهماسب اول صفوی (930-984ه.ق)است.بقعه،کم ارتفاع،کوچک و چهارطاقی است و مدخل ورودی آن راهرو کاملاً کوچکی است که در دوطرف آن،دو اتاقک کوچک هشتی مانندتعبیه شده است.طرف راست داخل حرم،هشت ضلعی و طول وسط آن هشت متر است وبه همین اندازه نیز عرض دارد.دراین هشت ضلعی طاق نماهای جناغی معمولی تعبیه شده است.داخل حرم فاقد هرگونه تزیینات گچبری و کتیبه،وتمامی از آجر ساده است که اندود گچی ساده ای روی آن را فراگرفته وبه رنگ سبز تزیین شده است.ضریح چوبی ساده ای ،فاقد تزیینات و کتیبه،روی قبر قرار دارد که طول آن 5/2،عرض آن 5/1و ارتفاعش کمتر از5/1 متر است و به سبک ضریح های دوران شاه تهماسب اول ساخته شده است.درون ضریح قبرساده ای وجود دارد. برطبق شجره نامه موجود در امامزاده،اهل بن علی ازنوادگان امام حسن مجتبی (ع) است.درسمت جنوبی ضریح،سنگ مرمر بزرگی با کتیبۀ آیت الکرسی و صلوات برچهارده معصوم وآیاتی از قرآن و تاریخ 1032 ه.ق قرار دارد.این سنگ مزارازآن یکی از شخصیت های روحانی بوده است.مصالح به کار رفته در این بنا؛سنگ در قسمت های پی،آجرچهارگوش در دیوارها و گنبد با ملات گچ و خاک واندود ساده گچ است.

امامزاده خضر(ع)

این بنا در روستای خضر،درشمال شرقی همدان برفرازتپه ای قرار دارد.نقشۀ بنا مربع به ابعاد5/4متر در هر ضلع است که سقفی گنبدی بربالای آن زده شده است.آنچه بیش از همه دراین بنا چشم گیر است تزیینات خطی زیبا و نفیسی است که بر حاشیه چهار طرف جبهه داخلی اضافه شده است. دراین بنا کتیبه هایی به خط کوفی و ثلث مشاهده می شود.کتیبۀ بالای محراب به خط ثلث مشتمل برآیه "اقبل علی صلاتک و لاتکن منک غافلین"و کتیبۀحاشیه اطراف محراب به خط کوفی برجسته مشتمل بر بخشی از سوره" فاتحة الکتاب" است.در حاشیه بالای دیوار،ازگوشه سمت راست به طرف محراب نیز کتیبه ای شامل اشعار فردوسی به خط ثلث برجسته گچبری شده است.درجبهه داخلی آثاری گچبری از کتیبه ای به خط ثلث دیده می شود.

امامزاده محسن(ع)

بنای این امامزاده در روستای وفرجین در 16 کیلومتری همدان،واقع شده وبه علت استقرار در یکی از دره های مصفا و دلگشای دامنه کوه الوند به امامزاده کوهستان نیز مشهور است. بنا ازآثار دوره ایلخانی و مربوط به قرن هشتم هجری است.ساختمان بقعه از جبهه بیرون به شکل مستطیل است و نمای آن ازیک ایوان بزرگ که بر فراز ورودی مقبره احداث شده و اتاق های دو طبقه که در طرفین ایوان قرار دارند،تشکیل شده است.ساختمان مرکزی امامزاده مشتمل بر دو حرم پیوسته با دو گنبد دو پوششه است.پوشش دوم گنبد صحابه (شبستان اول)فرو ریخته است. نقشه داخلی مقبره از دو شبستان مربع تشکیل شده است.شبستان اول محل دفن سه نفر از صحابه حضرت امیر است که در فتح همدان در زمان خلیفۀ دوم شرکت داشتند و شبستان دوم نیز مدفن امامزاده محسن است.به نظر می رسد که شبستان اول که بزرگ ترین فضای بقعه را تشکیل می دهد،قدیمی ترین قسمت بنای بقعه نیز باشد.تاریخ بنای بقعه بر لوح این شبستان سال 730 ه.ق ذکر شده است.برفراز هردو شبستان گنبدهای نسبتاً بزرگی زده شده و تبدیل مربع به دایره،با گوشوارهایی انجام شده است. دیوارهای سکوی قبر صحابه پوشیده از کاشی های کوکبی،مثلث،صلیبی وچند ضلعی است و طولی در حدود5/2،عرض 5/1وارتفاع یک متر دارند.این مسئله نشانگر آن است که هر چند امروزه بنای امامزاده فاقد تزیینات است ولی به طور یقین در زمان ساخت دارای تزییناتی کاشی کاری و گچبری بود.نمونۀاین سکورا در سردابۀ "گنبد علویان" همدان هم می توان دید.

امامزده هادی بن علی (ع)

در وسط میدان باباطاهر همدان بنای آجری با گنبد 16 ترک قرار دارد که مرقد امامزاده هادی فرزند حضرت امام زین العابدین (ع) است.این بنا به قرن هفتم ه.ق تعلق دارد.بنا دارای حرمی مربع شکل به ابعاد 5/5 *5/5 متر است که بر بالای چهار گوشه آن چهار طاق اریب زده شده وبنا را به هشت ضلعی تبدیل می کند.در بالای هشت زاویه هشت ضلعی ،16 طاق کوچک و بعد ازآن بدنه مدور طاق وبر بالای خط دایره گنبد 16 ترک استوار است.این بنا فاقد تزیینات است و قسمت داخلی آن با بقعه پیر تاکستان-ازآثاردوران سلجوقی- قابل مقایسه است. در وسط حرم ضریح آلت سازی چوبی سبزرنگ به طول 42/3 متر وعرض 22/2 متروارتفاع حدود دو مترنصب شده است.در میان ضریح،مرقد به طول 6/2 و عرض5/1 متر که با کاشی فیروزه ساده پوشیده شده،موجود است.

بازار همدان

مجموعه تاریخی بازار همدان که در محدوده خیابان های باباطاهر،اکباتان و شهدا قرار دارد از بناهای متعددی تشکیل شده که بیشتر آن ها به دوره قاجاریه تعلق دارند،اما بنای اولیۀ بازار بسیار قدیمی تر ازاین تاریخ است. همدان به دلیل قرار داشتن در مسیر یکی از شاخه های اصلی جاده ابریشم،قرن ها پیش از این یکی از مراکز مهم مبادلات تجاری به شمار می آمد و حتی تا اواخر دوره قاجار بخش زیادی از مبادلات ایران با غرب از طریق همدان و بغداد صورت می گرفت. با افتتاح خطوط راه آهن بین پایتخت و بنادر شمالی و جنوبی کشور،همدان اهمیت تجاری خود را از دست داد و بازار بزرگ همدان نیز به این دلیل و بعدها به دلیل تحولات اجتماعی و اقتصادی کشور،کم رونق شد و به تدریج بناهای آن ویران شد و یا دخل و تصرف و ساخت و سازهای ناسازگار با محیط تاریخی در آن صورت گرفت. مجموعه کنونی بازارهمدان که بیشتر به دوره قاجاریه و پس از آن تعلق دارد،دارای حدود 30 راسته است که هر راسته به صنف وحرفه ای خاص اختصاص دارد.تعدادی ازاین راسته ها بدون سقف هستند،در حالی که در گذشته مسقف بودند.سقف تعدادی از راسته ها نیز جدید و فلزی است. راسته های بازارهمدان که برحسب نوع فعالیتی که درآن ها جریان دارد نام گذاری شده اند عبارتند از:راسته بازار زرگرها،صندوق سازها،کفشدوزهای بزرگ،چلنگرها،قصاب ها،قنادها،مسگرها،شیشه فروش ها،نخودبریزها،حلبی سازها،صحافخانه،علاقبندها،کفشدوزها، دباغخانه،آهک فروش ها،حلاج ها،سمسارخانه،کهنه فروش ها و کاه فروش ها. برخی از راسته ها نیزبه نام بانیانشان نامیده می شوند مانند بازار زنگنه،حسن خانی،حاج فضل الله و...قبله،پیامبر،مسجد جامع،فلسطین و شاهزاده حسین از دیگر راسته های بازار همدان هستند. در مجموعه بازار حدود 25 سرا وجود دارد که نمایانگر رونق اقتصادی همدان در گذشته است که به مرور زمان آسیب هایی دیده اند.بزرگ ترین این سراها سرای گلشنی وآبادترین آن ها سرای گمرک است که اخیراً نوسازی شده است.به عنوان زیباترین و سالم ترین سراهای موجود می توان از سرای میرزاکاظم نام برد. درحال حاضر نورگیرهای بازار ازحالت اولیه خود خارج شده و بعضی از راسته ها هم صدماتی دیده اند. به عنوان برخی از مهم ترین سراهای بازارهمدان می توان از موارد زیرنام برد:

سرای حسین خانی:

سرای حسین خانی با مساحتی حدود 2200 مترمربع،دارای 16 باب حجره در گرداگرد حیاط مرکزی است.این سرا با نقشه مستطیل شکل در شمال بازار اصلی همدان در انتهای راسته حسین خانی قرار دارد وازآثار دورۀ قاجار است.در نمای این سرا تزیینات آجرکاری به صورت حصیری به چشم می خورد.

سرای شریفیه:

سرای شریفیه بازار همدان با مساحتی حدود 2300مترمربع در ضلع غربی راسته صحافخانه قرار دارد و دارای 56 حجره در دو طبقه است.این بنای آجری که تزیینات ساده آجرکاری در آن به کار رفته،ازآثار به جای مانده از دورۀ قاجار است.

سرای صفرخان:

سرای صفرخان در ضلع شمال شرق مسجد پیغمبرهمدان و در راسته کلیمیان بازار همدان واقع شده است.مساحت آن حدود 4000مترمربع و دارای 165 حجره است.این سرا ازآثار دوره قاجار است.

سرای میرزاکاظم

این سرا با نقشۀ مربع شکل چهار ایوانی و مساحتی حدود 3000 مترمربع،دارای 40 حجره در طبقه بالا و 45 حجره در طبقه پایین است.سرای میرزاکاظم با تزیینات آجرکاری حصیری از دورۀ قاجار در شهر همدان به جای مانده است.

هشتی فرش

این بنا در مجموعه بازار قدیمی همدان جنب سرای میرزاکاظم قرار گرفته و دارای گنبد آجری عظیمی است که داخل محوطه آن با تزیینات آجری مزین شده است.این بنا ازآثاردوران قاجار محسوب می شود.

سرای تحدید

این کاروانسرا در راسته ذغالیها قرار گرفته که مخروبه شده است .

سرای سبزواری

در ضلع جنوب غربی بازار (ورود از شرق خیابان باباطاهر است) .

سرای افتخاری

در شمال راسته اسکندریه (ورودی از شرق خیابان باباطاهر است) .

سرای قدسیه

در راسته قبله در جنوب غربی بازار ، دارای بیشترین تعداد حجره و محل انبار کالاست .

سرای قبله

با 16 باب حجره در راسته قبله و جنوب غریب بازار واقع است و فعلاً محل انبار کالاست .

سرای یعقوب یاری

در غرب بازار قرار گرفته و گرچه مخروبه است، لیکن واجد ارزش معماری است .

سرای پیغمبر

در ضلع غربی بازار است و به علت مجاورت با مسجد پیغمبر به این نام مشهور شده است .

سرای دکتر مطلب

در شمال راسته پیمبر واقع شده و فعلاً محل انبار کالا شده است .

سرای حاج ملا یوسف

در غرب راسته حسین خانی واقع شده و به محل انبار کالا تبدیل گردیده است .

سرای دالان دراز

در شمال راسته حسین خانی واقع شده و به محل انبار کالا تبدیل گردیده است .

سرای رنگرزها

در شمال راسته حسین خانی و روبروی سرای سید قربان ، در حاضر فاقد هویت معماری اولیه است .

سرای سید قربان

در شمال غربی راسته حسین خانی است و فعلاً متروکه است .

سرای سینا

در شمال غربی بازار و در جوار بخش غربی سرای حسین خانی است .

سرای مازوجی

در انتهای راسته حاج فضل الـله واقع است و اینکه کاربری غالب آن پشم فروشی است .

سرای نهاوندی

در شمال بازار واقع است و کاربری غالب آن پشم فروشی است .

سرای گمرک

در شمال کاروانسرای حاج میرزا کاظم واقع است . درب اصلی ان از خیابان اکباتان می باشد و کاربری

سرای روحیه

در ضلع شرقی سرای گمرک و از جنوب در مجاورت سرای آهن فروشان قرار دارد.

سرای آهن فروش ها

در شمال شرقی سرای میرزا کاظم و شمال راسته آهک فروش هاست . کاربری غالب آن .

سرای حاج ابوالحسن

در غرب بازار و جنوب راسته زرگرهاست و به نام بازار روز شهرت یافته است . بازارچه ها يا بازارهاي كوچك هرمحل بر سر گذر مردم نزديك به چمنها( ميدان محل) دكانهاي متعددي وجود داشت كه حوائج اوليه محل را تامين مي كردند كه به آنجا بازارچه مي گفتند .

بازار تویسرکان

این بازار نزدیک میدان اصلی شهر واقع شده و در حدود360 سال پیش در دوره صفویه ساخته شده است.قسمت اصلی بازار به شکل قدیمی خود باقی مانده ومشتمل بر یک راسته اصلی و چهار راسته فرعی متصل به آن است.درحدود چهل و چند سال پیش یک راسته فرعی دیگر درجنوب غربی راسته اصلی وجود داشت که برای احداث خیابان تخریب شد. هریک از راسته ها با توجه به مشاغل موجود در بازار نامگذاری شده بود،ازجمله راسته قنادها،راسته کفاش ها و راسته حلاج ها. همچنین یکی از راسته ها به نام راسته یهودی هاشهرت داشت.این بازار در حدود 150 سال قبل به همت "میرزاقلی خان کلانتر"و"ابدال خان" دوتن از امراو ملاکین محلی به طور اساسی مرمت شد و با ایجاد ابنیه ای چون تیمچه قیصریه توسعه یافت. تمامی بازار یک طبقه و مرکب از دیوارها،گنبدها و طاق و قوس های متناسب و هماهنگ آجری است.

بازار ملایر

مجموعه بازار سرپوشیده ملایرکه شامل یک بازار اصلی،دوبازار فرعی،30 سرا و کاروانسرا و تعدادی منزل مسکونی است،در مرکز شهرو در بافت قدیمی آن قرار گرفته و ورودی اصلی آن ازخیابان بروجرد می گذرد.شالوده اصلی این بازار،در اواخر دوره قاجاریه (1224 هجری) در زمان حکومت شیخ الملوک و توسط وی ساخته شده است. مجموعه بازار،از دو راسته تشکیل شده است؛یک راسته بازاربزرگ تربا جهت شمالی- جنوبی و یک راسته بازار کوچک تر،شرقی به غربی،به نام بازار"مهرعلیخان"نامیده می شود.این دو بازار در چهار سوق،یکدیگر راقطع می کنند.چهار سمت بازار،به چهار محله منتهی می شود. در ادامه،بازار دیگری به موازات بازار شیخ الملوک،توسط "ابوالقاسم خان نوری"ساخته شده، که به "بازارخان"معروف است.پس از آن راسته ها وسراهای متعددی در داخل و دوطرف بافت اصلی احداث شده است.به طورکلی پوشش سقف تمام قسمت های بازار، دارای طاق های ضربی و گنبدی آجری است و نورگیرهایی در سرتاسر آن و در دوطرف حجره ها تعبیه شده است. این اثر در تاریخ 17/9/1355 وطی شماره 1286/3 در فهرست آثار ملی وتاریخی ایران به ثبت رسیده است.

بازارچه هاي معروف عبارتند از :

بازارچه اسمعلي خان ، بازارچه امامزاده يحيي ، بازارچه پل پهلوانها ، بازارچه توت قمي ها/ پل يخچال/ محل فرنگي ها ، بازارچه جاگله ، بازارچه جولان ، بازارچه چمن ورمزيار ، بازارچه درود آباد ، بازارچه دوگوران ، بازارچه شالبافان ، بازراچه شريف الملك ، بازارچه كبابيان ، بازارچه كلپا ، بازارچه كولانج ، بازارچه محله حاجي، بازارچه مصلي/ فراش باشي ، بازارچه مظفريه ، بازارچه ميدان مال فروش ها و بازارچه نظر بيك .

حمام بلور ایمانی

حمام بلور ایمانی در شمال خیابان شهید طلوعی ملایر واقع شده و ازآثار اواخر دوران قاجاریه است.این حمام با مساحتی حدود950 مترمربع ،دارای دو بخش مردانه و زنانه است.حمام مردانه از طریق یک هشتی ورودی باهفت پله به داخل حمام سرد راه می یابد.این قسمت دارای دوطاق ضربی گنبدی بزرگ در وسط و چهار طاق کوچک تر با نه ستون است که برای نگهداری سقف تعبیه شده است. در وسط صحن نیز حوض آبی قرار دارد.این قسمت از طریق یک راهرو باریک به حمام گرم مردانه متصل می شود که دارای یک طاق ضربی گنبدی بزرگ در وسط و دوطاق کوچک تر با چهار ستون قطور در اطراف است. حمام زنانه نیز کاملاً شبیه حمام مردانه است و قسمت داخل طاق گنبدی آن با اشکال هندسی زیبایی تزیین شده است.نورگیرهایی نیزدر داخل گنبد تعبیه شده که نورحمام گرم وسرد را تأمین می نماید.این بنا در حال حاضر در تملک اداره اوقاف ملایر است.

حمام حاج آقاتراب

حمام حاج آقا تراب در بافت قدیمی شهر نهاوند،درحوالی میدان قیصریه درمحله علی آباد و در کوی حاج آقاتراب قرار دارد.این حمام از ابنیه دوران قاجاریه به شمار می رود.بنای حمام تقریباً مستطیل شکل و در ورودی آن پنج پله پایین تر از سطح کوچه است.بربالای سر درورودی مردانه حمام کتیبه ای از سنگ سفید دربردارندۀ ماده تاریخ سال احداث و نام بانی آن نصب شده است. درِ ورودی زنانه نیز در کنار در ورودی مردانه قرار دارد.دونیم ستون در دوطرف در ورودی نمای زیبایی بدان بخشیده است.فضای داخلی حمام به وسیله دیواری به دو قسمت تقسیم شده است؛قسمت اول سردخانه یا رخت کن است و در وسط آن چهار ستون سنگی و برفراز آن گنبدی استوار است.در وسط این قسمت حوض زیبایی ساخته شده و سه سمت آن حجره ها یا طاق نماهایی وجود دارد.یک سمت شاه نشین با دو ستون که بربالای آن صحنه ای از شاهنامه نقاشی شده از سایر قسمت ها جدا می شود. در پیرامون فضای داخلی گنبد نقش ونگارهای متنوع گیاهی وگلدان های تزیینی با نقوش مرغان به چشم می خورد.کتیبه ای متضمن متن"انا فتحنا لک فتحاً مبیناً" عمل رضا طهرانی، 1342 نیز در همین محدوده دیده می شود.در وسط گنبد روزنه ای برای نورگیری و تهویه هوا تعبیه شده است. قسمت دوم شامل گرمخانه حمام است که مشابه قسمت رخت کن با چهارستون در وسط و یک گنبد کوچک تر بر بالای آن است.از سال 1367 تا کنون عملیا مختلف مرمتی بر روی این بنا صورت گرفته است.

حمام سنگی

بقایای یک حمام سنگی قدیمی،در روستای باشقورتاران موجود است.این حمام دارای سه گنبد،خزینه و سردینه است.مصالح به کار رفته در این حمام سنگ و ساروج واز این رو به حمام سنگی مشهور شده است.این حمام بیش از 200 سال قدمت دارد.

حمام قلعه

حمام قدیمی قلعه معروف به حمام حاج محمد سعید در یکی ازمحله های قدیمی همدان به نام محله قلعه یا قاشق تراشان،در خیابان شریعتی قرار دارد.این حمام که احتمالاًدر اواخر قاجار بنا شده،دارای مساحتی حدود 1500 مترمربع است. حمام قلعه همدان از دو بخش مجزای حمام زنانه و مردانه تشکیل شده و حمام زنانه تقریباً سالم برجا مانده ونیاز به مرمت اساسی دارد. حمام زنانه دارای یک هشتی ورودی است که سه پله،کوچه خارج را به داخل حمام سرد متصل می نماید. این هشتی باسر در ورودی آجری به وسیله طاق نمایی تزیین شده است.سمت راست این سر در به علت ترک عمیقی در حال ریزش است. حمام سرد چهار ستون دارد و توسط طاق کلمبو باقوس های جناغی به هم متصل شده است.نورگیری در وسط گنبد تعبیه شده که نورکامل حمام راتأمین می نماید.ستون های سنگی آن دارای سرستون سنگی و پی آجری است.این ستون ها کاملاً ساده و با سیمان سفید پوشیده شده است.در دوطرف این محوطه سکوهایی به عنوان رخت کن با کمدهای چوبی قرار دارد.حوض سیمانی چند ضلعی به صورت روکاردر وسط حمام دیده می شود. حمام سرد به وسیله یک هشتی کوچک و راهرو باریکی به حمام گرم متصل می شود.یک اتاقک در کنار هشتی بین حمام سرد و گرم قرار دارد که احتمالاً تون قدیمی حمام بوده است. حمام گرم نیزاز نظر نقشه کاملاً قرینه حمام سرداست با این تفاوت که فضای آن کوچکتر و در سه طرف حمام گرم سکوهایی به عنوان بینه قرار دارد.سرویس بهداشتی و دوش هانیز در ضلع جنوبی حمام مشاهده می شود. هرچند جز ستون سنگی و قوس های جناغی که ستون ها را به هم متصل می کند هیچ تزیینی در این حمام ها مشاهده نمی شود،اما فضای داخلی آن ها از زیبایی خاصی برخوردار است. حمام مردانه نیز دارای دو قسمت سرد و گرم باچهار ستون و طاق کلمبوو قوس های جناغی است که ستون ها را به هم متصل می کند. حمام سرد به وسیله راهرو باریکی به حمام گرم متصل می شود.حمام گرم نیز از دو قسمت تشکیل شده است.اتاقکی در پشت حمام سرد قرار دارد که از طریق یک راهرواز داخل حمام گرم می توان به آن راه یافت .این فضا احتمالاً تون حمام بوده است.قسمت زیادی ازحمام گرم و تون حمام مردانه تخریب شده و سقف آن فرو ریخته است.

حمام امير افخم (شورين)

حمام امير افخم كه در حال حاضر نيز فعال است ، در داخل قلعه اميرافخم شوريني ، معروف به امي شوريني واقع شده و ازآثاردوره قاجاریه است.

حمام ميدان اسدآباد

اين بنا در محله ميدان اسدآباد واقع شده و از آثار اواخر دوره قاجاريه و يا اوايل دوره پهلوي است كه در دوره اخير براي استفاده بهتر ، تغييراتي در آن داده‌اند . ورودي حمام در ضلع جنوبي آن واقع شده و به محوطه هشت ضلعي با پوشش گبندي راه دارد . از اين محوطه راهرويي به سربينه حمام منتهي مي‌شود . سربينه نيز فضايي هشت ضلعي با صفه‌هاي بزرگ و كوچك و درگاه‌هايي با طاق جناغي است . قطر فضاي اصلي سربينه 80/5 متر است كه با گنبدي مسقف شده است . در وسط سربينه حوضي هشت ضلعي ساخته شده و دور تا دور بنا و زير صفه‌ها، محل‌هايي براي نهادن كفش تعبيه شده است . محل ورود به گرم‌خانه در زاويه خاوري سربينه قرار دارد . گرم‌خانه فضايي چهار ضلعي به طول 10/7 و عرض 17/3 متر است كه به وسيله دو فيلپا به دو قسمت مجزا تقسيم شده است . بلندي اين فيلپاها يك متر است و بر روي آ‌ن‌ها طاق‌هاي جناغي زده‌اند . بر فضاي مياني گرم‌خانه و بر روي طاق‌هاي جناغي كناري ، پوشش گنبد شكلي از آجر برپا داشته‌اند . در يك گوشه گرم‌خانه خزينه آب گرم قرار دارد كه براي جلوگيري از ورود افراد جلو ورودي آن را با پنجره‌اي فلزي مسدود كرده‌اند . در ابتداي ضلع شمالي ، راهرويي قرار گرفته كه به اتاقي چهار ضلعي ، با پوشش طاق ضربي منتهي مي‌شود . مصالح به كار رفته در بنا آجر ، ملات گل و گچ و آهك است . در تعميرات دوره اخير كف و قسمتي از ديوارهاي حمام که کاشی سیمان شده است.

حمام قديمي گلستان

اين بنا در محله بازار و مجاور محله «درب كاروان‌سرا» اسدآباد واقع شده و از آثار دوره قاجاريه است . ورودي بنا از طريق راه پله‌اي به پهناي 55/1 متر به محوطه‌اي شش ضلعي به قطر 67/2 متر با پوشش گنبدي راه دارد كه از طريق آن وارد سربينه مي شوند. در چهار ضلع ديگر اين محوطه طاقچه‌ها و طاق نماهايي كار كرده‌اند . سربينه فضاي هشت ضلعي به قطر 30/5 متر است كه در شش ضلع آن شش صفه براي رخت كن و در دو ضلع ديگر آن درگاه‌هاي خروجي حمام و ورودي به گرم‌خانه ، با طاق جناغي ، قرار دارد . ابعاد صفه‌ها يكسان نيست و همگي با طاق جناغي مسقف شده است . ورودي گرم‌خانه جنوبي است و به صفه‌اي به طول 50/3 ، عمق 70/1 و ارتفاع 65/1 متر با طاق جناغي باز مي‌شود . گرم‌خانه از سه قسمت مجزا تشكيل شده است ؛ بخش مركزي به ابعاد 40/3 * 40/3 متر ؛ بخش سمت راست كه خزينه آب سرد در ضلع باختري آن قرار دارد به ابعاد 70/3 * 40/3 متر و بخش سمت چپ به ابعاد 40/3*10/3 متر ، بر روي هر يك از اين سه بخش يك طاق گنبدي نصب شده است . در ضلع باختري بخش مركزي خزينه آب گرم قرار دارد . محل ورود به خزينه به وسيله پنجره‌اي فلزي مسدود شده است . در دوره اخير خزينه آب سرد جاي خود را به شش دوش انفرادي داده است . مصالح اصلي بنا آجر با ملات گچ و آهك و در بخشي سنگ لاشه و سنگ تراشيده مرمر است . كف سربينه و راهروها سنگ لاشه و كف حمام از بهترين نوع سنگ مرمر پوشيده شده است . از اين سنگ مرمر در گذشته در نورگيرهاي حمام نيز استفاده شده بود .

حمام خان تويسركان

اين حمام که همدوره مدرسه شيخ علی‌خان و مسجدجامع تويسرکان است ، در عهد صفويه ساخته شده و جزو حمام های مدرن ومجلل آن دوره به شمار می آمده است.

حمام محله حاجي

حمام محله قديمي حاجي از جمله بناهای بسیار زیبای شهر همدان است که در دوره قاجار در محله حاجي ها ساخته شده است . در ادوار گذشته شهر شامل چندين محله قديمي بوده كه در هركدام از اين حمام و مسجد مي ساختند . لازم به ذكر است چون اولين كاروان حج در شهر همدان در اين محل تشكيل شد ، محل مذكور به محله ي حاجي ها ، معروف گشت . حمام محله حاجي با مساحتي بالغ بر 1000 متر مربع دو حمام زنانه و مردانه را شامل مي گردد . در قسمت حمام زنانه ، با پيمودن چهار پله به طرف پايين وارد هشتي نسبتاً كوچكي شده و با عبور از يك راهرو باريك وارد فضاي سربينه حمام به ابعاد 5/10 در 11 مترمربع مي شويم . حمام هاي سرد و گرم داراي حوضي (خزينه) به ابعاد 2/1 در چهار متر و چهارستون سنگي است . سقف حمام به وسيله قوس هاي پنج و هفت كند با دهانه هاي مختلف از 5/1 تا چهار متر اجرا و براي پوشش فاصله بين قوس ها از گنبد استفاده شده است . درقسمت حمام مردانه نیز با عبور از چند پله وارد هشتي حمام شده و با عبور از معبري باريك داخل حمام سرد مي شويم . حمام سرد داراي گنبدي زيبا و فاقد ستون مي باشد . همچنین حمام مذكور داراي شش تاق نما بوده كه دو به دو با هم قرينه اند . پي بنا از سنگ است و در ساخت بنا از آجر قوامي به ابعاد 5 در 5/10 در 22 سانتي متر و ملات ساروج به كار رفته است . حمام محله قديمي حاجي که به شماره 3375 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده ، قراراست پس از اتمام مرمت و احیا به مرکز اقامتی و پذیرایی تغییر کاربری دهد .

سایر حمام ها

حمام ميرزا آقاجانی و حمام فارسينج از دیگر حمام های تاریخی استان همدان است که در شهرستان اسدآباد واقع شده است .

تپه پري ملاير

اين تپه در روستاي پري (پيروز) از توابع شهرستان ملاير واقع شده است . در سال 1349 براي اولين بار به طور رسمي حفاري شد و منجر به پيدايي قبور مربوط به هزار اول ميلادي شد . قرار گرفتن اسكلت در درون قبر به اين شكل بود كه مرده روي بازوي چپ و يا راست (بسته به زمان دفن مرده) قرار داده مي‌شد ، ‌به طوري كه زانوها خم مي‌شد و دست‌ها روي سينه قرار مي‌گرفت . شواهد نشان مي‌دهد كه طرز تدفين مرده‌ها ارتباط مستقيم با سمت استقرار خورشيد در آسمان داشت و سعي بر اين بود كه صورت جسد رو به خورشيد قرار گيرد . پيدايش قبور در اين تپه هم چنين نشان مي‌دهد كه ظروف و تزييناتي از قبيل دست بند ، گردن بند و انگشتر راه، كه در زمان حيات با شخص بوده است همراه جسد دفن مي‌كردند .

تپه گیان نهاوند

تپه گیان دردهستان گیان،در23کیلومتری جنوب غربی نهاوند و 18 کیلومتری جاده ای که نهاوند را به جاده کرمانشاه وصل می کند،قرار دارد. طول تپه باستانی گیان150 وعرض آن 100 متر است و رأس آن امروزه حدود 10 متر بالاتر از سطح زمین های اطراف قرار دارد. کوه های "قوچال" و "بزبی" با ارتفاع 2300 متربخش های جنوب و جنوب شرقی و کوه های "آردوشان"با ارتفاع 2480متربخش های شمالی آن راتشکیل می دهند.در این منطقه رودهای پرآب دایمی از جمله "سراب گیان"جریان دارد. درجریان بررسی کوتاه مدتی که درسال 1936 میلادی (1315ش) توسط پروفسور هرتسفلد در تپه گیان انجام شد،نوع خاصی از سفال منقوش شناسایی شد. متعاقب آن در سال 1938 میلادی (1317 ش) پروفسور "رمن گریشمن" و "ژرژ کنتنو" به نمایندگی از موزه لوور در محل اقدام به حفاری نمودند و درعمق 19 متری از سطح تپه به خاک بکر رسیدند و در نتیجه پنج طبقه استقراری از تمدن قدیم نمایان شدکه نشان دهندۀ وجود پنج دوره از تمدن قدیم بود. طبقه پنجم به ضخامت10متر قدیمی ترین طبقه استقراری وآثار آن معرف دوران کالکولتیک- دوره مس- هزاره پنجم ق.م است.در طبقات مکشوفه به وفور سفال به دست آمد. سفال های کشف شده از طبقات پنجگانه تپه گیان را می توان به دو دسته تقسیم کرد:سفال های منقوش رنگارنگ با زمینه نخودی وقرمز با نقوش سیاه رنگ در روی ظروفی به شکل کاسه،فنجان،خمره،ظروف سه پایه،ظروف دسته دار،ساغر دسته دارو بدون دسته که با طرح های هندسی و موضوعات گیاهی و حیوانی تزیین شده اند و قابل مقایسه با سفال های ناحیه جنوب ایران خصوصاً شوش هستند. و نیز سفال های تک رنگ که عمدتاً به رنگ سیاه درخشان یا خاکستری سیاه رنگ و یاقرمز وفاقد نقش بوده و هنرمند سفالگر بیشتر متوجه شکل ظرف بوده و دسته ظروف را به شکل حیوانات خصوصاً قوچ تزیین و یا حک نموده است. درسفال گیان اشکال بزکوهی با شاخ های متنوع،مار،پلنگ،عقاب،مرغان آبی در حال شنا با خطوط واشکال هندسی و نقش های شانه ای دیده می شود. هنرمند با نقش کردن دو سر وتعداد زیادی خطوط به جای پرنده،نقش را به طرز تجریدی نشان داده است. از یافته های دیگر این تپه می توان به تعدادی قبر و همچنین نقره وآهن برای ساختن ظروف فلزی و نیز دستبند،آب خوری،سرنیزه،تبر و کوزه ها اشاره کرد. به طورخلاصه می توان اشاره کرد که تکامل سبک آثار شوش،در این منطقه پی گرفته شده و زندگی جامعه بدون تغییر و هرگونه وقفه ادامه یافته است.به این ترتیب فن کوزه گری به شکل ظروف سفالین منقوش که شباهت زیادی به ظروف شوش دارد، رواج داشته است. از نظرگاه نگاری تپه تاریخی از اواخر هزاره پنجم تا اوایل هزاره اول قبل از میلاد را دربرمی گیرد. تپه گیان در سال 1310 به شماره 36 در فهرست آثار ملی ثبت و یافته های سفالی آن در موزه ملی ایران و موزه های جهان در معرض نمایش قرار دارد.

آب انبار شاه عباسی

آب انبار شاه عباسی اسدآباد،بنایی زیرزمینی از دوره صفویه در محله "درب کاروانسرا"است.این بنا دارای سقفی گنبدی است که با عبور از 18 پله آجری،کف آب انبار قرار دارد.

آب انبار شيخ عليخان اسدآباد

اين بنا در ابتداي بازار اسدآباد و مجاور «محله بازار»‌و «درب كاروان‌سرا» واقع شده و ظاهراً از آثار دوره صفويه است . مخزن آب انبار ، بنايي است مستطيل شكل به درازاي تقريباً 25 و پهناي 20 و عمق شش متر كه در ميانه آن فيلپا با پايه‌اي از آجر ساخته شده و بر روي آن و ديوارهاي طرفين ، طاق‌هايي برپا داشته و مخزن را مسقف كرده‌اند . طاق آب انبار شيخ عليخان هم سطح كف بازار است . هيجده پله از كف بازار تا پاشير كه محوطه‌اي چهار ضلعي با طاق ضربي است ،‌ ايجاد شده است . راه پله با طاق جناغي پوشانيده شده است . بر ديوار سمت چپ راهرو پاشير ، سنگ نوشته‌اي نصب كرده‌اند كه محتواي آن حاكي از تعميرات بنا به سال 1173 ه.ق و توسط «قراغلام» نامي است

غارعلی صدر

در روستای علی صدر از توابع شهرستان کبودرآهنگ،در 75 کیلومتری شمال غربی شهر همدان،"غار علی صدر" یکی از عجایب طبیعی جهان و نمونه نادری از غارهای آبی قابل قایقرانی،با ارتفاع 1900متر از سطح دریا،واقع شده است. امکان دسترسی به غار علی صدر از سه مسیر فراهم است: 1.از راه همدان،لالجین به بیجار؛این راه جدید و بسیار مناسب است. 2.از تقاطع سه راهی پایگاه هوایی نوژه (در جاده همدان به رزن). 3.از طریق همدان به صالح آباد. غار علی صدر در ارتفاعات ساری قیه (صخره زرد) به وجود آمده است.در این کوه،دو غار دیگربه نام های سوباشی وسرآب وجود دارد که به ترتیب 11 وهفت کیلومتر با غار علی صدر فاصله دارند.به دلیل گسترش زیاد لایه های سنگ آهک متبلور در منطقه،امکان ارتباط این غارها با غارعلی صدر وجود دارد. زمین شناسان،قدمت سنگ های این کوه را به دوران دوم زمین شناسی،یعنی دوره ژوراسیک (190تا136 میلیون سال قبل) نسبت می دهند.شواهد به دست آمده از درون غار حاکی از آن است که این غار پناهگاه انسان های اولیه بوده است. مردم روستای علی صدر و روستاهای اطراف،از قدیم الایام به وجود این غار پی برده بودند واز آب آن بهره برداری می کردند،ولی هیچگاه کاربری گردشگری آن مطرح نبود.تا اینکه در پنجم مهرماه 1342 گروهی 14 نفره از اعضای هیات کوهنوردی همدان،غارعلی صدر را مورد بازدید و کاوش قرار دادند.این عده توانستند با وسایل ابتدایی مانندچراغ دستی و تیوب لاستیک،در درون غارپیشروی کنند. بازدید گروه در روزنامه های محلی منعکس شد و در سال1346با پخش خبر کشف یک غارشگفت انگیز و بی انتها در سطح رسانه های ملی،سیل محققان،کوهنوردان و علاقه مندان آثار طبیعی به سوی آن سرازیر شد. درسال 1352 کوهنوردان همدانی،دهانه ورودی غار را به قطر 50 سانتی متر تعریض نمودند و از سال 1354 استفاده عمومی ازغار آغاز شد.در آن زمان اهالی روستا مسافران را با چراغ دستی،قایق و پارو به دیدن قسمت های ابتدایی غار می بردند ولی امروزه وجود قایق ها و راهنماهای مجرب بازدید از غار رابسیار آسان و خاطره انگیز نموده و می توان از گوشه و کنار غار و پدیده های طبیعی استالاگتیت و استالاگمیت که جلوه بسیار زیبایی دارد،بازدید کرد. در نتیجه ترکیب آب حاصل از بارش قطرات باران با گاز دی اکسید کربن موجود در هوا تشکیل اسید کربنیک ضعف و نفوذ آن در زمین های آهکی و انجام واکنش شیمیایی ، ترکیبی ناپایدار به نام بی کربنات کلسیم، به وجود آورده است . چون این ماده در آب محلول است ، در درون لایه های آهکی ضخیم ، فضاهای خالی ریزی ایجاد کرده و این فضاهای خالی میلیون ها سال گسترش پیدا کرده و به مرور به هم پیوسته اند و به عبارتی میلیون ها سال قلم صانع جهان خلقت، به حکاکی و نقش آفرینی این شاهکار شگفت انگیز مشغول بوده است ، تا این غار بسیار وسیع در دل زمین ایجاد شده است . غار علیصدر از بسیاری جهات ، علی الخصوص به علت وجود گذرگاه های ممتد آبی و دریاچه های وسیع و قابل قایقرانی که در سرتاسر غار گسترده شده اند ، یکی از زیباترین جلوه های طبیعی ایران و جهان و پدیده ای منحصر به فرد در نوع خود می باشد . که فقط در معدودی از غارهای جهان ، مثل غار مولیس در فرانسه و غارهای شوالیه و بوکان در استرالیا ، چنین زیبائیهای خیره کننده ای وجود دارد . آب دریاچه غار ، بدون رنگ و بو می باشد و مزه آن معمولی است و هیچ گونه حیات جانوری در آن وجود ندارد . درجه حرارت آن در طول سال، ثابت و در حدود 12 درجه سانتیگراد است و به قدری زلال است ، که تا عمق 10 متری با نور معمولی و چشم غیر مسلح به خوبی قابل روئیت است . نتایج آزمایشهای فیزیک و شیمیائی بر روی آن نشان می دهد ، که در نقاط مختلف غار ، ترکیبات شیمیایی آب نزدیک به هم بوده و جز آب های بی کربناته کلسیک سبک با PH اسیدیته نزدیک به خنثی می باشد و به دلیل وجود املاح آهکی فراوان در آب ، غیر قابل خوردن است . از آنجا که مازاد آب غار توسط رشته های مختلفی (مثل چشمه شور) به خارج غار هدایت می شود، لذا- سطح آب در طی فصول و سالهای مختلف به استثناء مواقع کم آبی ، یکنواخت است . ولی در مواقع کم آبی ،دارای نوساناتی بوده ، که آثار آن بر روی دیواره غار به خوبی مشهود است . عمق آب غار ، در قسمت های مختلف ، آن از صفر تا 14 متر در نوسان است . آب دریاچه غار از چشمه های زیر زمینی و ریزش مداوم آب از دیوار و سقف غار تامین می شود ، که منشا آنها به طور کلی از محل ریزشهای جوی است . سقف غار ، که در بعضی قسمت ها تا حدود 10 متر از سطح آب ارتفاع دارد ، پوشیده از کربنات کلسیم خالص و در بعضی قسمت ها مخلوط با عناصر دیگر است که بر سر راه جریان آب از خارج به داخل غار به وجود آمده اند . این رسوبات به صور مختلف استالاکتیک هایی (چکنده) را تشکیل داده اند و در کف غار و در جاهایی که آب وجود ندارد ، استالاکمیت هایی (چکیده) با اشکال متنوع و جذاب به وفور دیده می شود . منظره داخل غار بسیار بدیع و هوای آن بسیار پاک و لطیف بوده و عاری از هرگونه گرد و غبار و آلودگی میکروبی است و در تابستان خنک و در زمستان گرم و مطبوع است . همچنین هوای داخل غار سبک بوده و حالت سکون مطلق دارد. به طوری که چنانچه شمعی در آنجا روشن کننده ، هیچ گونه حرکتی در شعله شمع دیده نمی شود . در برخی از معابر غار 10 الی 11 کیلومتر پیشروی شده است ، ولی هنوز تمام کانالها و شبکه های ارتباطی غار شده است ، ولی هنوز تمام کانالها و شبکه های ارتباطی غار کشف نشده اند . در حال حاضر ، پس از طی مسیر قابل قایقرانی ، غار نوردی پیاده ، در قسمت خشک غار آغاز می شود و گردشگران پس از طی مسافتی نسبتاً طولانی مجدداً با قایق ادامه مسیر می دهند . تا کنون 14 کیلومتر از معابر ، غار کشف شده ولی تنها چهار کیلومتر از معابر که با پرژکتور نور پردازی شده اند ، مورد بازدید قرار می گیرند . در مجموع ، بازدید از محوطه وسیع قندیل ها ، قندیل بزرگ ، جزایر سوم و چهارم، قایقرانی ، غار نوردی و گذراز پیچ و خم گذرگاه های آبی و دالانهایی با سقف بلوین، به بیننده می باوراند که این اثر ، حقیقتاً یکی از شاهکارهای جهان آفرینش است و هیچ وصفی توان توصیف این همه شکوه و زیبایی را ندارد . در مجموعه سیاحتی غار علیصدر ، برای بازدید کنندگان تسهیلاتی است . شامل : یک باب مهمانسرا ، 10 دستگاه ویلایی چوبی یک و دو خوابه ، 16 دستگاه سوئیت اقامتی ، 50 دستگاه چادر صحرائی ، رستوران ، بازارچه خرید موارد خوراکی و صنایع دستی،نماز خانه ، سرویس بهداشتی ، توقگاه اتومبیل ، وسایل بازی کودکان ، فضای سبز و امکان کوهنوری فراهم است .

غار هيزج

اين غار سر راه اراك - همدان در روستاي هيزج (كه با قلعه جوق حدود شش كيلومتر فاصله دارد) ، در كناره شمالی كوه قوزی قشلاق واقع شده است ، درازای آن 520 متر است و در زبان محلی زاغه دره - سی گفته می شود . پس از عبور از دهانه سنگ چين و ديواره كوتاه غار به تالاری به درازای 12 متر می رسيم . پس از عبور از تالار وارد محوطه وسيعی می شويم كه در گوشه ای از آن يك راه فرعی و در قسمت ديگر تخته سنگ های عظيم ريزشی ديده می شود . غار به شكل دهليزی ساده و سر راست است و با بدنه ای تقريباً صاف و سفيد با كمترين خمگرد و انحنا تا عمق 150 متری ادامه می يابد . در اين فاصله در خمگرد غار وارد محوطه ای می شويم كه در دهانه آن پيش بندی آويخته است. پس از طی مسافتی پهنای غار قدری كم‌تر و سقف آن كوتاه تر می شود . در اين قسمت به تپه كوچكی از خاك رسوبی بر می خوريم. در گوشه تالار ، دهانه كوتاه ، اما گشادی است كه به دهليز وسيع و همواری راه دارد . در كنار چپ دهليز نيز يك حفره پنج متری می بينيم . آنچه بيشتر از همه در اين غار جالب توجه است آويزه های آهكی عجيبی است كه مانند قنديلی كامل از بدنه غار آويزان شده اند . در حال حاضر از اين غار بهره برداری خاصی نمی شود .

غار بگليجه

غار بگليجه يا غار برگ ليجه در نزديكی روستای سرخ آباد همدان واقع شده و به صورت چاهی است كه برای ورود به آن بايد از وسايل فنی استفاده كرد و بدون طناب ، بازديد از اين غار ميسر نيست. غار بگليجه دارای استالاگميت های بسيار زيبايی است .

غار قلعه جوق

در خاور استان همدان و مرز استان اراك در دو كيلومتری روستای قلعه جوق بخش قهاوند، در رشته كوهی موسوم به «قوز و قشلاق» غاری وجود دارد كه به دليل نزديكی به روستای مزبور به غار قلعه جوق معروف شده است . غار دارای سه مدخل است : يك مدخل در 5/10 متری سطح زمين و دو مدخل ديگر در كنار هم و اندكی پايين تر در سمت چپ آن و در فاصله 5/8 متری از زمين قرار گرفته اند . روی ديوار غار خطوط مختلف ونقوش نا مفهومی ديده می شود كه فقط تاريخ 1168 هجری (دوره افشاريه) در آن به خوبی خوانده می شود.

غار آق قايا

در كناره غار سلطان بولاغ كه در جاده همدان واقع است ، راهی وجود دارد كه به ميانه ديواری می رسد و بر فراز آن ديوار چند دهنه غار در كنار هم رو به شمال و به سوی جاده شوسه ديده می شود . غار آزاد - غار دره فراخ - غارسردکوه - غارگاوخانه - غارتشهیر

کلیسای انجیلی

کلیسای انجیلی بنایی است تقریباً مستطیل شکل که با مصالح لاشه سنگ به شیوه خشکه چین ساخته شده است. ورودی اصلی بنا در ضلع جنوبی جای دارد و به صورت پیش ورودی،دارای شیروانی است وبر روی دو ستون چوبی استوار،قرار گرفته است. درفضای داخلی،قسمت شمالی بنا برای اجرای مراسم مذهبی تخصیص یافته و دارای ورودی اختصاصی وجداگانه است. فضای داخلی کلیسا دارای کلاف بندی های چوبی به صورت خرپاهای هلالی است که شیروانی سقف به صورت شیب داربا ورقه های آن بر روی آن استوارشده است.این کلاف بندی های چوبی از زیباترین مشخصه های تزیین بنا در فضای داخلی کلیسا محسوب می شود. قدمت این کلیسا به اواخر دوره قاجاریه می رسد.بنابر روایاتی، این بنا توسط شخصی به نام رابی اسحاق (1964-1889) احداث شده است.

کلیسای گریگوری استپان- حضرت مریم

درقسمت شرقی تپه هگمتانه همدان،درمحله ارامنه،دو کلیسا وجود دارد.کلیسای قدیمی تربه نام "گریگوری استپان " ومتعلق به مذهب پروتستان و کلیسای جدیدتر به نام "حضرت مریم"به مذهب ارتدوکس تعلق دارد. داخل کلیسای گریگوری چهارستون مدور وجود دارد که با قوس های جناغی به یکدیگر متصل شده اند.اطراف محراب کلیسا نیز به وسیله گچ پوشیده شده بود که در حال حاضراز آن لایه برداری شده است.نمای داخلی کلیسا آجری است. در نمای بیرونی خشت نیز به کار رفته و دارای طاق نماهایی با قوس هلالی برای تزیین است. برج ناقوس این کلیسا به شکل مدور با بهره گیری ازسبک گنبدهای رک بنا شده است. بنای کلیسای حضرت مریم کاملاً آجری است و طاق و قوس های آن به سبک طاق رومی ایجاد شده است.این کلیسا شامل یک سالن اصلی و کتابخانه است.بعد از ساخت کلیسای حضرت مریم،کلیسای قدیمی تر کاملاً متروک شد.

برج قربان

برج قربان این بنای تاریخی درمحله زندی های همدان و نزدیک دبیرستان ابن سینا قرار دارد واز قرار معلوم مدفن "شیخ الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء"و جمعی از امرای سلجوقی است.حافظ ابوالعلاء در سال 521 ه.ق درگذشت. این برج در قرن هفتم و هشتم هجری به طرز ساده و بی پیرایه ساخته شده وبنای آن دوازده ضلعی آجری است که گنبدی هرمی بادوازده ترک آجری برفرازآن دیده می شود.طول اضلاع دوازده گانه برج ازبیرون بیش از دو متر و از درون کمی بیش ازیک متراست. جبهه خارجی بنا راطاق نماهایی با عمق 15 سانتی مترو پهنای 23/1 متر درهرضلع تشکیل می دهد که هریک به وسیله یک گوشوار از سطح خارجی جرزهای دوازده گوشه به عقب نشسته است.درجبهه داخلی برج نیزطاق نماهایی به عمق 20و عرض90 سانتی متروجود دارد.این بنا فاقدکتیبه ،گچبری و تزیینات است. در زیر برج سردابه قرار دارد که در جریان تعمیرات سال 1329 مدخل آن را در سمت شمال غربی یافتند و آن را مرمت نمودند. در وسط برج بر روی طاق سردابه سنگ قبری ساده و معمولی به طول 25/1 و عرض 50 سانتی متربه چشم می خورد و به صورت برجسته در شش سطر روی آن حجاری شده است:"یاغفارالذنوب هذا قبرالمرحوم المغفورالواصل الی رحمه اله تعالی محمد فی شهر ذیحجه الحرام عندله سنه1090" این سنگ از دوره صفویه به جای مانده است و ربطی به تاریخ بنا ندارد. درباره وجه تسمیه این بنا از شخصی به نام قربان نام می برند که هنگام حمله افاغنه از این محل به عنوان سنگر استفاده کرده واز اهل محل دفاع نموده است. درحال حاضر این بنابه وسیله ساختمان های مسکونی اطراف محاصره شده وجلوه خود را از دست داده است.ازگنبدهای هرمی این برج تقریباً50/2 مترباقی مانده وبقیه آن منهدم شده بودوبعدها در سال های 1328و1329 ش تعمیرو مرمت شده است.

برج سامن

این برج خشتی وگلی،درمحله چال خانقلی در شهر سامن قرار دارد و قدمت آن به حدود سال700 ه.ق می رسد.قطر پایه های برج در حدود 15 متر است.ارتفاع این برج چهارطبقه بود،که در زمان جنگ جهانی اول در حمله روس ها،طبقه بالایی آن با توپ تخریب شد.

موزه هگمتانه

موزه هگمتانه در شرق تپه باستانی هگمتانه و در کنار گودال معروف فرانسوی ها قرار دارد.ساختمان موزه که قبلاً مدرسه پرورش نامیده می شد،طی تغییرات و تعمیراتی برای ایجاد یک موزه موقت به بهره برداری رسیده است.این موزه به آزمایشگاه و کارگاه عکاسی نیز تجهیز شده است. اشیای موزه شامل دو بخش اختصاصی واستانی است.در این مجموعه آثارسنگی،سفالی،استخوانی و فلزی از دوره پیش و پس از اسلام به نمایش در آمده است.در راهرو وتالارسمت راست موزه،اشیای به دست آمده از هگمتانه نگهداری می شود.از برجسته ترین این آثار می توان به پایه ستون های متعلق به کاخ های هخامنشی از جمله شالی ستون مربوط به دوران اردشیر دوم با متن میخی،دو مهراستامپی سنگی و شیشه ای مربوط به دوران قبل از اسلام و سرگاو ازجنس سفال متعلق به دوران هخامنشی یاد کرد. مجموعه ای از اشیای باستانی که در سال های پیش از انقلاب به صورت حفاری غیرقانونی ازخاک خارج شده وآنها رامنسوب به هگمتانه می دانند،اکنون در موزه ملی و بعضی از موزه های خارجی نگهداری می شوند. مجموعه تابوت های سنگی و سفالی مربوط به دوره پارتیان که از میدان شیرسنگی به دست آمده،خمره و سنگ های تزیینی با نقوش زیبا و سنگ قبرهای دوران مختلف اسلامی،شاخص ترین نماینده آثارکشف شده استانی هستند که در سالن مرکزی و راهروی سمت چپ موزه در معرض نمایش قرار دارند.

موزه تاریخ طبیعی همدان

موزه تاریخ طبیعی همدان،در راستای تأمین اهداف علمی،آموزشی و پژوهشی دانشگاه بوعلی سینا،در سال 1351 شمسی به همت آقای جعفر محمد علی زاده بنیانگذاری شد وتا کنون با مدیریت ایشان اداره می شود.این موزه با الگوها و استانداردهای بین المللی،طراحی و تکمیل شده و در دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان،در انتهای چهار باغ آزادگان در زیربنای تقریبی 2000مترمربع واقع است. موزه تاریخی طبیعی همدان از سه تالار تشکیل شده است: - تالارشماره یک:دراین تالار نگاره های سنگی کشف شده از مناطق مختلف ایران،توسط گروه تحقیق موزه و سفالینه ها ودست سازهای مفرغی و سکه به نمایش درآمده وحدود 300 مورد صحنه سازی ازطبیعت وحش ایران درمعرض دید عموم قرار گرفته است. - تالار شماره دو:به آبزیان اختصاص دارد وشامل دو بخش است؛در یک بخش آکواریوم انواع ماهی های زینتی آب شیرین مناطق گرمسیری دیده می شود و راه اندازی آکواریوم ماهی های آب شورو نیز احداث آکواریوم بزرگ وقابل رقابت در سطح بین المللی،در دست مطالعه قرار داد. بخش دوم این تالار شامل آبزیان فیکسه شده است.در این قسمت نمونه های کمیاب و نفیسی از انواع آبزیان،خزندگان و پستانداران،به صورت فیکسه شده در داخل محلول ویا به صورت "تاکسیدرمی"در معرض دید قرار دارد. -تالارشماره سه:دراین سالن،مجموعه ای ازنمونه های کانی،فسیل و سنگ های رسوبی به جای مانده از ادوار مختلف زمین شناسی ایران،جمع آوری شده است.این مجموعه که نمونه های کانی و فسیلی ایران را دربردارد،غنی ترین مجموعه های مشابه داخل کشور است. - اکتشافات:موزه تاریخ طبیعی همدان در طول فعالیت 28 ساله خود،برخی از نمونه ها را برای اولین باردر کشورکشف نمود؛کشف پنج گونه جدید از ماهی های خلیج فارس و چند نمونه از فسیل ها،برای نخستین بارتوسط این موزه گزارش شد. در حال حاضر علاوه بر گردشگران و محققین،درطول سال گروه های بسیاری از دانشجویان و دانش آموزان از این موزه دیدن می کنند.

درياچه پشت سد اكباتان

تنها درياچه استان درياچه سد اكباتان است كه در نه كيلومتري جنوب شرقي شهر همدان واقع شده است . وسعت اين درياچه حدود 60 هكتار و حداكثر و حداقل عمق آن به ترتيب 32 و 18 متر گزارش شده است .

تالاب كرد خورد نهاوند

تالاب كرد خورد «آق گل» در جوار روستای كرد خورد و در جنوب دشت نهاوند قرار گرفته است . اين تالاب كه در حوزه آبريز رودخانه قره چای واقع شده ، پنج كيلومتر طول ، 5/3 كيلومتر عرض و 5/0 متر عمق متوسط دارد . ژرفای عميق ترين نقطه تالاب در فصل پر آبی 80 سانتی متر است . طبق گزارش های زمين شناسی منطقه، اين تالاب که موجب پيدايش و استقرار روستاهای پيرامون خود شده است ، قدمتی بالغ بر 40 هزار سال دارد. پوشش گياهی دل انگيز و هم جواری آن با كوه ، منظره زيبايی را به ويژه در اواخر زمستان و اوايل بهار ايجاد می كند . اين زمان فصل مهاجرت پرندگانی است كه از نقاط دوردست و بسيار سرد روسيه ، قفقاز و كشورهای اسكانديناوی به لحاظ وجود مواد غذايی مناسب، به اين تالاب مهاجرت می کنند . عمده‌ترين اين پرندگان عبارتند از : انواع اردك ، غاز ، فلامينگو ، مرغ باران ، حواصيل ، آب چيلك ، كاكايی و غيره . طبق عمر اين تالاب بيش از 40 هزار سال برآورد شده است .

رشته کوه الوند،از ویژگی های طبیعی و جذاب استان همدان به شمار می رود.این رشته کوه در جنوب شهر همدان و شمال شهر تویسرکان قرار دارد.الوند،بلندترین قله آن،با ارتفاع 3574متر از سطح دریا،حد طبیعی بین این دوشهر است.جهت این کوهستان از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده و استان همدان را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم می کند.این کوهستان، بادره های عمیق و سرسبز،چشمه سارها،چمن زارها،قله ها و پوشش گیاهی و... میعادگاه هزاران انسان شیفته طبیعت است. معروف ترین قله های الوند از شمال غربی به جنوب شرقی عبارتند از: آلماقلاغ 2997 متر،کرکس 2959 متر،قزل ارسلان 3250 متر،دائم برف 3450 متر،کلاغ لان 3480 متر،الوند 3584 متر،تاریک دره 3314 متر،کمر لرزان 3338 متر،چهار قله (3170،3166،3172،3184 متر)،یخچال صاحب (گاوبره) 3486 متر،شاه نشین 3496 متر،سرخ بلاغ 3124 متر و کلاه قاضی 3125 متر. قله های کوهستان الوند دشت های رشته کوه الوند دره های شمالی وجنوبی الوند چشمه های الوند

قله های کوهستان الوند

قله آلما قلاغ

این قله در شمال غربی رشته کوه الوند قرار داردو مجاور روستاهای اختاچی،همه کسی و ملهمدره واقع است.فاصله این کوه تا شهر همدان 46 کیلومتر است و به خاطر دارا بودن معادن سنگ آهن با درجه خلوص بالا،اهمیت زیادی دارد.بهترین مسیر صعود به این قله، از طریق روستای باباعلی و نیز از طریق روستاهای تاج آباد و اختاچی امکان پذیر است.آلما قلاغ در فصل بهار بسیار زیباست وبه علت صخره ای بودن می تواند مورد استفاده سنگ نوردان قرار گیرد.ازگیاهان معروف آن،لاله ساقه کوتاه یاگل حسینی است.

قله کرکس (کرکسین)

آخرین قله کوهستان الوند،درجهت شمال غربی تا گردنه اسدآباد و پناهگاه حیواناتی از قبیل قوچ ومیش است.صعود به این قله،به علت صخره ای بودن از سمت شمال و دیواره بودن از سمت غرب، با امکانات فنی ممکن است.نزدیک ترین و ساده ترین راه صعود آن از طریق روستای وهنان است. چشمه پرآب و خنکی نیز به نام "چهل چشمه" در این مسیرقرار دارد.نزدیک قله کرکس،قله دیگری به نام "قراول خانه" قرار گرفته است. قله قزل ارسلان:از فراز این قله،چشم انداز وسیعی از مسیرجاده همدان- اسدآباد دیده می شود.بهترین مسیر صعود به این قله روستای وهنان است که پس از سه ساعت کوه پیمایی به قله قزل ارسلان می رسد.کوهنوردان از مسیر تویسرکان و نیز روستای شهرستانه که در جنوب قرار دارد،می توانند به این قله صعود نمایند.راه دیگر از طریق روستای برفین است،که از پایین دست قله قزل ارسلان می گذرد.در زمستان هادر این منطقه احتمال ریزش بهمن نیز وجود دارد.این قله، یکی از زیباترین قله های رشته کوه الوند وحتی ایران است.

قله دایم برف

این قله درغرب قله الوند قرار دارد و با شهر همدان،حدود 20 کیلومتر فاصله دارد و اغلب ایام سال پوشیده ازبرف و به همین دلیل دائم برف نامیده شده است.این قله از دامنه های شمالی و جنوبی دارای شیب تندی است.راه صعود به این قله،از طریق روستای برفین و امامزاده کوه و راه دشوارتراز مسیرکلاغ لان و مخصوص کوه نوردان حرفه ای است. قله کلاغ لان(لانه کلاغ):قله ای است کله قندی برفرازکوهی صخره ای و مشرف به دوزخ دره،یک راه صعود به این قله از گنج نامه و کیوارستان است، که از دو مسیر قابل دسترسی است:مسیر اول از میدان میشان به تخته نادر و سپس به یک دوراهی می رسد که یکی از آن ها به قله الوند ودیگری به کلاغ لان ختم می شود.مسیر دوم ازدره کیوارستان به سمت چپ است.طول هردو مسیرتقریباً یکسان است.راه دیگری نیز برای صعود به کلاغ لان وجود دارد و آن روستای برفین (در مریانج)است که با سه ساعت کوه پیمایی به قله می رسد.

قله الوند

الوند بلندترین قله این کوهستان در رأس،کمی هموارو مسطح است.در فاصله صخره بزرگ قله الوند و دیوار جنوبی آن که رو به تویسرکان است،شکافی کوچک و گود،سنگچین شده است.کوهنوردان عقیده دارند که این شکاف آرامگاه سام پسر نوح(ع) است.یک راه رسیدن به قله الوند از مسیردره گنج نامه،کیوارستان،میدان میشان و تخته نادر است.در میدان میشان دو پناهگاه برای استراحت کوهنوردان وجود دارد.راه دیگر دست یابی به قله الونداز ضلع جنوبی قله از شهر سرکان است.

قله کمر لرزان

ادامه یال تاریک دره به سمت مشرق،ابتدا به قله کمرلرزان وسپس به چهار قله می رسد و از سوی دیگر به دره مراد بیگ مشرف است.بنابراین،یکی از راه های صعود به این قله،دره مرادبیگ است.این دره شیبی 40 درجه دارد و درهمین دره چشمه ای از دل کوه می جوشد،که قسمتی ازآب آشامیدنی اهالی روستای دره مراد بیگ راتأمین می کند.شمال کمرلرزان،تاریک دره و جنوب آن،چشمه فرشه است که از فراز قله نیز قابل رویت است.روستای دیویجین و دره گرگ نیز در ادامه به چهار قله و کمرلرزان می رسند.

چهارقله

چهار قلۀ نزدیک به هم و تقریباً هم ارتفاع،در جنوب شرقی قله الوند و بر فراز دره دیوین قرار دارند.در جنوب این کوه ها،قله کمرلرزان – مشرف به پیست اسکی تاریک دره- واقع است.در دامنه شمالی،چشمه ملک و چشمه قاضی در جریان هستند.کوتاهترین راه دسترسی به چهار قله از طریق دره گوساله است و ازدره دیوین و دره مرادبیگ هم می توان به این قله ها صعود کرد.

قله یخچال صاحب (گاوبره)

تابش خورشید به این قله که به یخچال صاحب الزمان (ع) نیز شهرت دارد،به صورت مایل است.به همین دلیل برف های این قله دیرتر ذوب می شود و به آن یخچال نیز اطلاق می شود.اولین برف پاییزی این کوه را سفیدپوش می کند و حتی در تابستان نیز دارای هوای بسیار سردی است.بیشترین آب ورودی به سد اکباتان همدان از طریق همین قله تأمین می شود.راه صعود به این قله،از دره مرادبیگ به چشمه سنگ سفید،هزار پیچ و سپس یخچال است.فاصله این قله از شهر همدان17 کیلومتر است.

قله شاه نشین

در جنوب غربی قله کلاه قاضی،قله شاه نشین بزرگ قرار دارد.مسیر صعود به این قله از روستای ابرو است.این قله پس از الوند مرتفع ترین قلل کوهستان الوند به حساب می آید.دسترسی به قله شاه نشین از کلاه قاضی به سمت یخچال،با حدود نیم ساعت کوه پیمایی میسر است.

قله کلاه قاضی

در ادامه رشته کوه الوند به سمت جنوب شرقی و بعد از قله یخچال صاحب،قله کلاه قاضی در فاصله 15 کیلومتری جنوب شهر همدان قرار دارد.راه صعود به این قله از طریق شاه نشین،راه خاکی روستای سیمین ورده عرب خان است.

دشت های رشته کوه الوند

در کوهستان الوند،علاوه بر قلل مرتفع و شیب دار،دشت های کوچکی وجود دارد،که سطح آن ها از چمن زارپوشیده شده و چشمه های بسیار در آن ها جریان دارد.با توجه به این که این دشت ها نسبتاً مسطح هستند،به صورت جایگاه های مناسبی برای استراحت و اطراق کوهنوردان مورد استفاده قرار می گیرند.مهم ترین این دشتک ها عبارتند از:میدان میشان،تخت نادر،چمن شاه نظر و تخت رستم.

میدان میشان

این میدان در مسیر اصلی صعود به قله الوند قرار داردو وسعت آن حدود یک هکتار و ارتفاع آن از سطح دریا2600 متر است.عشایری که دورۀ ییلاق خود رادردامنه شمالی الوند می گذرانند،در میدان میشان که دارای آب های روان،چمن زار و مناظر زیبای طبیعی است،چادر می زنند. میدان میشان در صبح روزهای جمعه،میزبان بیشترین ورزشکاران و علاقه مندان به طبیعت و کوهنوردی است،و عدۀ بسیاری را در خود جای می دهد.

تخت نادر

در ادامه مسیرصعود به قله الوند قرار دارد و محوطه ای به مساحت تقریبی 5/1 هکتار،با شیب کم و پوشش گیاهی چمن زارکوهستانی را دربرمی گیرد.تخت نادر2900 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

دره های شمالی وجنوبی الوند

در دامنه های شمالی الوند دره های پرآبی چون دره برفین،دره گنج نامه،دره عباس آباد،دوزخ دره،دره گوساله،دره کیوارستان،دره سیمین،دره مرادبیگ،دره دیوین،دره قز،دره حیدره،و...وجود دارد.دره های مصفایی نیز در دامنه جنوبی الوند واقع است که ازجمله آن ها می توان از دره سرکان،دره آرتیمان،دره فاران،دره گزندر،دره شهرستانه و...نام برد.

دره حیدریه

درحاشیه غربی شهر همدان،بین دره عباس آباد و دره وسیع و کم عمقی به نام دره فخرآباد قرار دارد و از دره های خوش آب و هوا و باصفای استان همدان است.مسیر دسترسی به دره حیدریه،از طریق میدان مدرس به سمت دانشکده کشاورزی و در ادامه به دره حیدریه از طریق مسیر آسفالته است.این مکان به دلیل نزدیکی به همدان به نام "حیدره پشت شهر" شهرت دارد.در ابتدای این دره برروی شیب دامنه غربی، روستایی به همین نام بامنظره پلکانی قرار دارد. دره حیدریه از باغات میوه و زمین های زراعتی پوشیده شده ودر کف دره رودخانه ای در جریان است که به قره چای متصل می پیوندد.سرچشمه رودخانه حیدره چشمه سارهای یال ها و دامنه ها اطراف دره است.انتهای دره که به دامنه ها و شیب های تند کوهستان الوند محدود می شود،بسیار باصفا است و چشم انداززیبایی دارد و به "ایسیلان حیدره" مشهور است. روستاییان حیدره به دامداری و زنبور داری نیز اشتغال دارند و عسل حیدره در همدان از شهرت خاصی برخوردار است.دامنه مقابل روستا از گونه های گیاهی ویژه ای پوشیده شده و به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام گشته است.در این منطقه،عملیات آبخیزداری به دو شکل مکانیکی و بیولوژیکی انجام می شود. دره دیوین (دیویجین):این دره در حاشیه جنوبی شهر همدان و غرب دره مرادبیگ و به موازات آن قرار دارد.امتداد دره از شمال غربی به جنوب شرقی و انتهای آن به دامنه کوه های معروف به چهار قله می رسد.دوچشمه ازچشمه های معروف رشته کوه الوند به نام های چشمه قاضی و چشمه ملک،در چمن زارهای مشرف به این دره جاری هستند.در دامنه این دره،دهکده قدیمی نیزبه همین نام روستای "دیوین" قرار دارد.کار اصلی روستاییان دره باغداری است و پرورش درختان میوه مانند زردآلو،گیلاس،آلبالو،گردو،بادام و...رایج است. شغل دیگر آن هاگاوداری است و بعضی هم به استخراج سنگ لاشه و سیاه رنگی به نام سنگ فولای از معادن دامنه غربی دره اشتغال دارند که به علت استحکام و زیبایی آن از بهترین سنگ های ساختمانی محسوب می شود.

دره شهرستانه

این دره از زمین های آبرفتی روستای اشتران آغاز و در امتداد جاده قدیمی همدان به تویسرکان (از طریق گنج نامه)،به روستاهای سی سانه،قلعه آستیجان و قلعه تیمیجان ودرانتها در بلندترین قسمت به روستای شهرستانه ختم می شود.امتداد این دره درجهت شمال شرقی به جنوب غربی است.بر فراز دره شهرستانه،دوقله معروف کلاغ لان و دائم برف قرار گرفته اند و شیارهای متعددی از دامنه های دره به عمق آن کشیده شده و هریک دره ای با صفا و پرآب وعلف راشکل داده اند.رودخانه خرم رود در این دره باصفا جریان دارد.ارتفاعات بالادست مشرف به انتهای دره، اززیستگاه های عمده کبک محسوب می شود.غار شهرستانه در انتهای این دره واقع شده است.اهالی روستاهای دره شهرستانه بیشتر به زراعت وباغداری می پردازند و خشکبار از جمله فرآورده های باغات این دره است.

دره سرکان

در دامنه جنوبی کوهستان الوند و در دامنه شیب های تندی که به قله یخچال "گاوبره" ختم می شود،دره سرکان به وسعت حدود 1000 هکتار قرار دارد.در گستره دره،ابتدا روستای آرتیمان وبعد از آن شهر سرکان واقع است.این دره ازخوش آب وهواترین دره های الوند است.رودخانه پرآب سرکان در طول دره جاری است و سبب به وجود آمدن باغات و انواع درختان میوه شده است.

دره گزندر وسرابی

این دره با صفا در شرق شهر تویسرکان و در ابتدای ورودی این شهر از سمت جوکار قرار دارد.این دره با حدود 500 هکتارمساحت،به دلیل فراوانی آب و وجود خاک مناسب و نسبتاً عمیق از استعداد بالایی در زراعت و باغداری برخوردار است.رودسرابی در این دره جاری است. در ارتفاعات مشرف به دره،یقایای سنگرهای سپاهان نادرشاه به شکل سنگ چینی دیده می شود واهالی آن را"طرنادری"می نامند.این سنگرهادر جنگ با عثمانی ها مورد استفاده توپخانه پیاده نظام سپاه نادری بود.این دره دارای منظری زیبا و چشم نوازو آب و هوایی دلپذیر و از گذشته های دور از تفریحگاههای مورد توجه اهالی بوده است. از دیگر دره های استان همدان می توان از دره دارستان،دره فاران ودره آرتیمان و...نام برد.

دره زينا همدان

دره زينا مشتمل بر دو دره حيدره و كيوارستان است كه اولی به دامنه های كوه ميدان ميشان منتهی می شود و روستای حيدره را مانند نگينی در خود جای می دهد و دومی همراه رودخانه های پشت كوه های الوند و كلاغ لان به دامنه آن كوه ها ختم می شود . از ويژگی های چشم‌گير اين دره ، چشم انداز زيبای ميدان ميشان در آن سوی الوند است . اين دره با چشمه سارهای زيبا و پوشش گياهی مناسب از ويژگی های منحصر به فردی برخوردار است .

دوزخ دره

اين دره از دره های صخره ای و ريزشی است که به امامزاده كوه منتهی می شود . آبشار اين دره كه حدود 15 متر ارتفاع دارد ؛ معروف است . اين دره كه عناصر زيبای طبيعی و چشم اندازهای بديعی دارد ، علاقه‌مندان زيادی را ، به ويژه در فصل تابستان ، به سوی خود جلب می كند . وجود بيشه زار و رودخانه در عمق دره های رشته‌كوه‌هاي الوند زيبايی های گردشگاهی آن را دو چندان كرده است .

چشمه های الوند

حوض نبی

از مشهورترین چشمه های الوند است که از زیر صخره ای بزرگ در زیر قله الوند سرچشمه گرفته و در جهت شمال به سمت تخت نادر سرازیر می شود وآبی بسیار خنک و گوارا دارد.

چشمه تخت نادر

در ابتدای تخت نادر واقع و چشمه ای نسبتاً پرآب است.

چشمه کلاغ لان

چشمه ای دایمی است که در چمن زارکلاغ لان جریان می یابد.

چشمه قاضی

در دره مرادبیگ جاری است و آب مصرفی روستای دره مرادبیگ راتأمین می کند.

چشمه ملک

سرچشمه رودخانه ای است که در دره دیوین جریان دارد.

هفت چشمه

در دامنه جنوبی چهارقله و در جاده منتهی به تویسرکان جاری است.

چشمه خسرو

در مسیر یخچال به کلاه قاضی درجریان است.

بهشت آب

در سمت دره کیوارستان و جنوب قله الوند،چشمه کوچکی است که از شکاف صخره ای بیرون می آید.

چشمه افعی

در دامنه دوزخ دره واقع است.

چشمه آب مروارید

چشمه ای پرآب و بسیار گوارا است که آب آن همراه آب چشمه افعی از مسیر رودخانه وفرجین می گذرد.در حوالی چشمه مروارید،نوعی درخت بید به نام "مروار"می روید.شاید به این دلیل و یا به خاطر زلال بودن آب چشمه،نام مروارید برآن نهاده اند.

رودخانه های استان، عموماً ازبرف و باران فصول مرطوب تغذیه می شوند.این رودها درفصل تابستان به استثنای چند رود ازجمله گاماسیاب و"سیمینه رود"،خشک شده یا به حداقل میزان آب دهی می رسند.مهمترین رودهای استان عبارتند از:

سیمینه رود

از مجموعه رودخانه های کوچک وخشک رودهایی که در مواقع بارندگی دارای آب هستند تشکیل می شود.این رود در بخش مرکزی همدان جاری است.

رودخانه قره چای (قوریچای)

از گردنه زاغه و دره های آبادی الفاوت و آبهندو سرچشمه گرفته و در اراضی امزاجرد به سیمینه رود می ریزد.

رودخانه های دمق و ایده لو

از ارتفاعات شمالی دهستان "سرد رود" و ارتفاعات "خدابنده لو" سرچشمه می گیردو به رودخانه سیمینه رود ملحق می شود.

رودخانه وفرجین

ز قله " کلاغ لان" الوند سرچشمه گرفته و به چراگاه آبادی "گنج تپه" بهار منتهی می شود. رودخانه دره مراد بیگ:ازکوه الوند سرچشمه می گیردو به رودخانه خاکو می ریزد.

رودخانه سیمین

ازقله "کلاغ لان" الوند سرچشمه می گیردو پس از ملحق شدن به رودخانه هایی که از گردنه اسدآباد و"همه کسی" سرچشمه دارند به طرف آبادی امزاجردجاری می شود.

رودخانه عباس آباد

از دره های گنج نامه و تاریک دره سرچشمه گرفته و به رود خانه خاکو منتهی می شود.

رودخانه " همه کسی"

از گردنه "همه کسی" سرچشمه می گیرد و پس از عبور ازچندین دهستان به رودخانه قره چای منتهی می شود.

رودخانه درجزین

از دره های جنوبی کوه خرقان سرچشمه گرفته پس از گذشتن از دهستان درجزین،به رودخانه قره چای می ریزد.

رودخانه شهاب

ازکوه های شرقی و غربی دهستان چهار دولی سرچشمه می گیرد و پس از گذشتن از کنار آبادی خسروآباد، به خرم رود ملحق می شود.

رودخانه گاماسیاب

یکی از طویل ترین رودخانه های ایران به شمار می رود.گاماسیاب از جنوب غرب شهرستان نهاوند سرچشمه می گیرد و پس ازعبور ازدشت نهاوند درکنارآبادی "لیلی یادگار" شاخه رود ملایر (حرم آباد) به آن می ریزد ودرکنارآبادی "گردیان" تویسرکان،"قلقل رود" به آن متصل می شود.گاماسیاب ازشاخه های اصلی رود "کرخه" به شمار می آید.رودخانه گاماسیاب در طول شهرستان خرم آباد " سیمره" نامیده می شودو رودخانه های شرقی کبیرکوه و رودخانه های لرستان به آن می پیوندد و پس از گذشتن از لرستان در غرب خوزستان کرخه نامیده شده و درنهایت به باتلاق "هورالعظیم"می ریزد. علاوه براین می توان از رود ملایر که از ارتفاعات جنوب شرق ملایر سرچشمه می گیرد و به طرف نهاوند ادامه یافته و به گاماسیاب می ریزد،خرم رود که از دره های شمال شرقی آبادی"شهرستانه"و ارتفاعات الوند سرچشمه می گیرد و پس از عبور از تویسرکان وارد شهرستان کنگاور می شود،رودخانه "گردنه" اسدآباد که از گردنه اسدآباد سرچشمه گرفته و از کنار آبادی های رسول آباد فعلی و گنده جین گذشته و نزدیک آبادی "مالک اشتر "بارودخانه "همه کسی" یکی شده و به سیمینه رود می ریزد،رودخانه خاکو که از کوه الوند سرچشمه می گیرد وپس از عبور از کنار آبادی های خاکو،چشین،مزدقینه،گراچقا و ده پیاز در اراضی آبادی امزاجرد به سیمینه رود می ریزد،کرزان رود که از علیای دره آبادی "گشانی" و "سنجوزان" سرچشمه می گیرد و در حدود آبادی "اریکان" با دو شعبه از رود سرابی و سرکان یکی شده و به نام قلقل رود،آبادی های اطراف خود را مشروب نموده و سپس به رودخانه گاماسیاب می پیوندد،نام برد.

رود قره‌چاي (سياه‌رود)

از پيوستن آب‌هاي روان از دره‌هاي شمال الوند (رودك‌هاي خاكو ، الوسجرد ، زربار ، برفجين ، سيمين و ... ) تشكيل مي‌شود و در حدود شهر بهار به نام سيمينه‌رود است در عهد باستان ، كتيبه‌هاي آشوري از حوزه‌ رودك‌ها به عنوان "شانارته" و در متون اوستايي به اسم "زرمند" ياد كرده‌اند و در حدود كوريجان به نام "قره‌چاي يا قوريچاي" به سمت شرقي جريان يافته و با عبور از دشت‌هاي شرا و ساوه از استان همدان بيرون رفته و سرانجام به مثابه خشك‌رودي (در تابستان‌ها) به درياچه‌ حوض سلطان قم مي‌ريزد .

رود قره‌سو

در سمت جنوب‌غربي به اسم گاماسياب و با عبور از دشت نهاوند و در پيوند با (شهاب‌رود) اسد‌آباد (قلقل‌رود) تويسركان به مثابه يكي از شاخه‌هاي اصلي رود كرخه ، سرانجام به خليج‌فارس مي‌ريزد . رود تلوار اين رودخانه از ارتفاعات كوه سفيد در شمال استان سرچشمه مي‌گيرد و جزو شاخه‌هاي قزل‌اوزن مي‌باشد و سرانجام در ناحيه‌ي گيلان به نام سفيدرود معروف است و به درياي خزر مي‌ريزد .

رود سيمينه‌رود

از دره‌هاي غربي قله‌ الوند سرچشمه مي‌گيرد بين (آرومند و روان) راه كرمانشاه را قطع مي‌كند و پس از مشروب ساختن اراضي صالح‌آباد و حسام‌آباد به رودخانه‌اي كه از گردنه‌ي اسدآباد جاري است، مي‌پيوندد و به طرف امزاجرد جاري مي‌گردد . رود خاكو از قله‌ي الوند سرچشمه مي‌گيرد و در روستاهاي مجاور امزاجرد به سيمينه‌رود منتهي مي‌شود .

رود گردنه‌ اسدآباد

از گردنه مذكور سرچشمه مي‌گيرد و پس از گذشتن از كنار تاج‌آباد و اراضي گندم‌چين در اراضي بهادرآباد با رودخانه‌ همه‌كسي ، يكي مي‌شود و در اراضي حسام‌آباد به سيمينه‌رود مي‌پيوندد .

رودخانه ها و چشمه ها نهاوند

مهم‌ترين منبع آبي و رودخانه شهرستان نهاوند گاماسياب است كه سرچشمه اصلي و اوليه آن در شهرستان نهاوند و ارتفاعات گرين است . هم چنين منطقه نهاوند داراي سراب هاي زيادي است كه باعث رونق كشاورزي در منطقه شده است . مهم ترين سراب هاي موجود در اين منطقه عبارتند از : گاماسياب ، كنگاور ، كهنه ، بنفشه ، وشت ، فارسبان ، ماران ، كيان ، ملوسان ، بارود آب ، بابا علي ، گنبدكبود ، گردكانه و ورزانه . هم‌چنين در حدود 142 چشمه در منطقه براي مصارف كشاورزي و آشاميدني موجود است .

سایر رودخانه ها

ديگر رودخانه‌هاي همدان عبارتند از ابوك ، ارزانفود ، وفرجين و رودهاي ديگري كه در حوزه‌ شهرهاي تابعه‌ استان جاري مي‌باشند . سرآب فارسيان و سراب گيان نهاوند و از گردشگاه هاي مهم استان همدان محسوب می شوند . در حواشی اين دو سرآب ها درختان كهنسال با بيش از 500 سال عمر (يادگاری از جنگل اين سرآب ها از دامنه های كوه های زاگرس در جنوب نهاوند می جوشند های زاگرس) هنوز هم بر جای مانده‌اند . اين دو سرچشمه شگفت آور از گردشگاه هاي مردم منطقه به شمار مي روند .

جنگل

استان همدان فاقد جنگل های انبوه و گسترده است و پوشش گیاهی آن منحصر به رویش استپی و رویش برخی از انواع گیاهان و درختان است . این استان در گذشته دارای جنگل های وسيع بوده، اما در حال حاضر فقط قسمتی از كوه های شهرستان نهاوند (حدود 100 هكتار) دارای پوشش گياهی جنگلی است كه بيش تر آن را درختان بلوط تشكيل می دهد . درختان استان همدان را بنه ، ارژن ، زبان گنجشک و زالزالک به همراه گياهان دارويی مثل گل گاو زبان ، شيرين بيان ، عناب ، آويشن ، خاكشير ، رازيانه ، كاسنی ، كاكوتی ، گون و كتيرا تشکیل می دهند که در نقاط مختلف اين استان می رويند . در شيارهای فرسايش يافته در بستر رودخانه های فصلی ، گونه های درختچه ای به صورت تک درخت يا گروه های درختی (مانند گز) ديده می شود و در بعضی از نواحی مرطوب درختچه های سياه تلو بيشتر نمايان است . به طور كلی دوره رويشی در استان همدان كوتاه است و فقط حدود چهار ماه در سال طول می کشد . البته برخی از گياهان و درختان مقاوم به سرما مانند : تيره بيدها مثل بيد سفيد و بيد مجنون ، انواع صنوبرها مانند نارون ، زبان گنجشک ، اقاقيا ، ارغوان و چنار نيز در همدان ديده می شوند ، اما روی هم رفته آب و هوای اين استان برای رويش بسياری از گياهان حتی گياهان مناطق استپی مناسب نيست . این استان همچنین گونه های مختلفی از حيات وحش را در خود جای داده است . اين گونه ها شامل پستانداران ، پرندگان ، آبزيان و خزندگان می شوند . قوچ ، ميش، كل و بز پستاندارانی هستند که در ارتفاعات استان همدان زندگی می كنند . نژاد اين حيوانات دو رگه است و از مخلوط قوچ و ميش اصفهانی و قوچ و ميش ارمنی به وجود آمده اند . در این استان ؛ پلنگ و گرگ نيز زندگی می کنند . پستانداران ديگر اين استان عبارت اند از : روباه ، شغال ، گراز ، سمور ، بز كوهی ، آهو ، كفتار و خرگوش . پرندگان زيادی نیز در اين استان زندگی می کنند که از جمله اين پرندگان می توان به كبک ، تيهو ، درنا ، بلدرچين ، قرقاول ، كركس ، قمری ، لک لک ، حواصيل خاكستری ، عقاب تالابی ، عقاب شاهی ، بحری ، صعوده ابر و سفيد ، سينه سرخ ، آنقوت ، شاهين ، قرقی و چكاوک اشاره کرد . مهم ترين خزندگان منطقه را نیز مارها و مارمولک ها تشکیل می دهند که مارها به سه دسته ی غير سمی مثل مار درختی ، مار شلاقی ، مار چليبر ، مار آتش ، مار پلنگی ، تيرک مار ، نيمه سمی مثل سوسن مار و ويله مار و سمی مثل افعی تقسيم می شوند . منطقه حفاظت شده لشگردر : منطقه حفاظت شده لشگردر با وسعتي در حدود 16000 هكتار در شرق و جنوب شرقي ملاير قرار دارد . اين منطقه به سبب ويژگيهاي طبيعي داراي تنوع گياهي و جانوري مناسبي بوده و از اكوسيستمهاي پويا و كمتر دست خورده استان همدان محسوب مي شود . بلندترين ارتفاع منطقه 2758 متر از سطح دريا ارتفاع دارد . اين منطقه به جهت برخوردار بودن از شرايط لازم ابتدا در بهمن ماه سال 1363 به عنوان منطقه شكار ممنوع و سپس به جهت بهبود شرايط اكو لوژيكي و خصوصا زيستي در اسفندماه سال 1369 با جهد كوشش مجموعه پرسنل اداره كل حفاظت محيط زيست همدان با تصويب شورايعالي حفاظت محيط زيست عنوان « منطقه حفاظت شده را از آن خود كرد . اين منطقه به لحاظ موقعيت طبيعي و توپوگرافي داراي سه وضعيت كوهستاني ، تپه ماهوري و نسبتا دشتي مي باشد . مناطق كوهستاني زيستگاه كل و بز و مناطق تپه ماهوري زيستگاه گونه حمايت شده قوچ و ميش ارمني مي باشد و مناطق دشتي نيز به سبب تغيير نوع كاربري زمين از جانب روستائيان به صورت كشت باغات انگور درآمده است . (گونه هاي جانوري ) منطقه حفاظت شده لشگردر به سبب سيماي كوهستاني عدم دسترسي سهل و آسان به تپه ماهورهاي قابل توجه و پوشش گياهي نسبتاً مناسب از ديرباز وحوش قابل ملاحظه اي بوده است . گرچه جمعيت آنان در ساليان اخير سير نزولي شديد را طي كرده است اما پس از اعلام به عنوان حفاظت شده و حفظ و حراست آن احيای جمعيت وحوش روند مطلوبي را طي نموده است . از پستانداران منطقه مي توان پازن ، گوسفند وحشي ، گرگ ، شغال ، روباه ، تشي ، خرگوش ، گوركن ، كفتار و رودك و از پرندگان كبك ، تيهو ، باقرقره ، عقاب طلايي ، فاخته ، دليجه ، كمر كلي ، پری شاهرخ و چکچك و از خزندگان انواع مار را مي توان نام برد .

الگوی خوراک و مواد غذایی تشکیل دهنده آن تابع انواع محصولات کشاورزی و بومی موجود در منطقه است. در رژیم غذایی استان همدان معمولاً محصولات کشاورزی به صورت خشکبار و تازه استفاده می شود. انواع آش شامل بروش، تله کنجی، تاماشی، سرکوله، آبگوشت،بخچه گوشت،چنجه، نان شامل گرده، کاک، کولره، ساجی و فتیر و اقسام شیرینی ها مانند برساقی، سوجوق، باسوق، واگردک و پیکه چو و مرباها و ترشی ها نشان دهنده تنوع غذایی مردم استان است.

ورزش باستاني و زور خانه اي

منش و خصلت پهلواني و جوانمردي همواره در فرهنگ ملي ايرانيان جايگاه ويژه اي داشته. و اين خصلت در ورزشهاي زورخانه اي نيز تجلي يافته است. دراين رشته ورزشي مرشد ها به طور سنتي در زورخانه ها براي ورزشكاران ضرب مي نوازند و علاوه بر اشعار فردوسي در مدح علي ( ع ) نيز مداحي مي كنند. اين ورش ملي، مذهبي و سنتي داراي آداب و روسوم و اصطلاحات خاصي است، كه فقط به ذكر آنها بسنده مي گردد مانند : ورزش باستاني، زور خانه، سردم، مرشد، پهلوان، نوچه، نوخواسته، پيش كسوت، و داراي وسايلي است مثل: ميل، تخته شنا، كباده، سنگ، لنگ، شلوار كشتي وبازو بند. ورزش باستاني دراستان همدان نيز داراي سابقه ديرينه ايست. و هميشه خاستگاه پهلوانان وارستهاي بوده است. مانند : فيله همداني، علي ميرزاي همداني، احمد كوهكش، سيد احمد بطحايي، عزت الله گودرزي، پدر پهلوان علي اصغر گودرزي، پهلوان فتحعلي، پهلوان سيد ميرزا آقا سجادي ، پهلوان حاج مهدي بكتاشي، سيد حجت تويسركاني و ... در حال حاضر شهر همدانداراي پنج زورخانه و در هر يك از شهر ستانهاي تابعه نيز، داراي يك يا دو زورخانه فعال مي باشند.

پوشاک استان شامل تن پوش،سرپوش و پای افزار است.با این که چهار محور فرهنگی در استان همدان قابل تمیز است،اما انواع و شیوه های پوشاک زنان و مردان اغلب مشابه است.بافت پارچه وکفش به ویژه گیوه قبل از ورود اجناس خارجی یا انواع کارخانه ای آن در روستاها و آبادی های استان متداول بود و به خصوص گیوه های شهرستان ملایر که "آجیده" نام دارد،از دست بافته های شاخص استان محسوب می شود.

پوشاک مردان

سرپوش

شامل انواع کلاه های پشمی و نخی است که در طرح های گرد وساده و رنگ های نخودی،خاکستری و مشکی دیده می شود. کلاه نمدی یاکلاو کرکی،لنگی یا شاپو،بخارایی،گنجه بورک،دری بورک و ایپ بورکی سرپوش های مردانه است که به فراخور فصل،کار و مناسبت های مختلف،به سر گذاشته می شود.

تن پوش

عمده ترین تن پوش مردانه که در تمام مناطق استان به نام های مختلف دیده می شود،"کونیک" است که در زبان کردی "کراس" خوانده شده وپیراهنی است که با یقه آخوندی که بلندای آن تاپایین کمر می رسد وجلوباز است.این تن پوش اغلب ازجنس کرباس است.جلیقه،سرداری،شلوار یا شووال،دن یا قوا،و کرک از دیگر تن پوش های مردانه محسوب می شود.

پاپوش

پای افزارهای مردان در گذشته که محصولات دیگر نقاط کشور کم تر به استان راه می یافت،عبارت بود از چاروق که در شهر اسدآباد به آن "آجی" می گفتند و رویه و کف آن از چرم گاو بود،گیوه یا "کلاش" که در نواحی ترک نشین به آن "تخته جوراب" نیز می گفتند ورویه آن نخی و کف آن از چرم بود و گاه به جای چرم از پارچه های کهنه فشرده نیز استفاده می شدو "گالش" که اغلب در فصل زمستان استفاده می شد.گالش امروزه نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

پوشاک زنان

سرپوش

سرپوش های زنانه شامل چارقد،روبند،عرقچین و"کل ایاغی" یا"شده" بود.

چارقد

چارقد درمناطق کردنشین استان چون اسدآباد و تویسرکان "سربین" یا "سرکی" نامیده می شود و از جنس متقال،نجمه،اطلسی وابریشم است.چارقد معمولاً به رنگ مشکی با گل ها یا خطوط قرمز است.

روبند

از روبند امروزه بسیار کم استفاده می شود،در حالی که در گذشته اغلب زنان هنگام آمد وشد در مناطق شلوغ از آن استفاده می کردند.

عرقچین

عرقچین کلاه زنانه ای از جنس متقال یا مخمل بود که در رنگ های سفید یا مشکی مورد استفاده زنان قرار می گرفت.زنان با ذوق روستایی گاه دور عرقچین های خود را با سکه یا اشرفی تزیین می کردند.

"شده"

نوع دیگری از سرپوش زنانه است که امروزه به خصوص در مراکز شهری استفاده نمی شود.جنس آن از ابریشم و رنگ آن اغلب قرمز است ومعمولاً زنان مسن آن را به سر می کنند.

تن پوش

کونیک

تن پوش زنان استان همدان در گذشته نه چندان دور از پیراهنی آستین دار و جلوبسته تشکیل می شد که بلندی آن تا پایین کمر بود.یقه این پیراهن اغلب گرد بود و در جلوی سینه سه دکمه داشت.به این پیراهن "کونیک"یا "کراس" می گفتند.زنان جوان یا افراد متمول روی کراس جلیقه یا کلنجه هایی برتن می کردند که اغلب ازجنس ساتن یا مخمل بودو حاشیه های آن را بانوارهای رنگی و سکه تزیین می شد.

تومبان

تومبان یا"پاتول" را زنان زیر دامن های چین دارکوتاهی به نام شوال قری یا قرقره تومبان،می پوشیدند.جنس تومبان قری متقال یا گودری بودو در رنگ های سفید یا آبی استفاده می شد.

آرخالق

درفصول سرد،زنان کت های مردانه را که معمولاًپشمی یا مخملی است،برتن می کردند.این کت ها که آرخالق نامیده می شود هنوز هم از سوی روستاییان همدان مورد استفاده قرار می گیرد.

دوش لوق

دوش لوق پیش بندی از جنس متقال است که هنگام کار در مزرعه یا فعالیت های دامداری استفاده می شود.

پاپوش

بوتون

وتون،پای افزاری زنانه که تمام قسمت های آن از جنس چرم است.این پای افزار جرباشماق،نلک وپاله نیز نامیده می شد.

ساغری

نوع دیگر پاپوش زنان ساغری نامیده می شد.ساغری رویه ای بافته شده از ریسمان و کفی چرمی داشت.

ارسی

ارسی پای افزاری پاشنه دار بود و شکل رسمی تری داشت و اغلب در مراسم و مناسبت ها پوشیده می شد. گالش:گالش در زمستان یا هنگام کار مورد استفاده قرار می گرفت.امروزه زنان روستایی و شهری پای افزارهای تقریبا مشابه و منطبق بر مدل های روز به پا می کنند.

با توجه به حضور اقوام مختلف در این استان،پراکندگی زبان ها و لهجه های گوناگون در سطح استان به خوبی مشاهده می شود؛

زبان فارسی

اغلب ساکنان مرکز استان به زبان فارسی تکلم می کنند.

زبان آذری

اغلب ساکنان شمال غرب استان،به ویژه در شمال و غرب به زبان ترکی سخن می گویند.

گویش لری ولک

ساکنان ملایر،نهاوند وسامن به این گویش ها تکلم می کنند.

گویش کردی

اغلب ساکنان شمال غرب و غرب استان که در مجاورت استان های کرمانشاه و کردستان قرار دارند به زبان کردی صحبت می کنند.

به‌رغم‌ ساير گاه‌شماري‌هاي‌ دوره‌ اشكاني‌، كه‌ در آنها طول‌ سال‌ بر اساس‌ گاه‌شماري سلوكي‌ بوده‌ (كه‌ خود برگرفته ‌از گاه‌شماري شمسي‌ ـ قمري‌ بابلي‌ بوده‌ و بر اساس‌ سالهاي ‌قمري‌ محاسبه‌ مي‌شده‌)، در اين‌ اسناد نوعي‌ گاه‌شماري شمسي ‌به‌ كار رفته‌ است‌. اين‌ موضوع‌ نيازمند بررسي‌ است‌ كه‌ گاه‌شماري‌هايي‌ كه‌ طول‌ سال‌ در آنها بر مبناي‌ سال‌ شمسي‌ محاسبه‌ مي‌شده‌ از چه‌ زماني‌ در ايران‌ رواج‌ يافته‌اند و آرايه‌ كبيسه‌هاي‌ آنها چگونه‌ بوده‌ است‌. موضوع‌ استفاده‌ از انواع‌ گاه‌شماري‌هاي‌ شمسي‌، در دوره‌ پيش‌ از هخامنشي‌، تنها در آثار دانشمندان‌ اسلامي‌ ذكر شده‌ است‌ (نک: همين‌ بخش‌، قسمت‌ الف‌: 1)، اما از شناسايي‌ طول‌ سال‌شمسي‌ در زمان‌ هخامنشيان‌ گزارشهايي‌ وجود دارد، از جمله‌ گزارشي‌ از كوئينتوس‌ كورتيوس‌ روفوس‌، مؤلف‌ رومي‌ (زندگي‌ در حدود قرن‌ اول‌ ميلادي‌)، كه‌ بنا بر آن‌ پيشاپيش‌ سپاه ‌داريوش‌ سوم‌، 365 مردجوان‌، به‌ تعداد روزهاي‌ سال‌، حركت ‌مي‌كردند (بيكرمان‌، ص‌ 788ـ789). اگر چه‌ چنين‌ رواياتي‌ به‌ تنهايي‌، مبين‌ رواج‌ نوعي‌ گاه‌شماري شمسي‌ در دوره‌ هخامنشي ‌نيست‌، بحثهاي‌ گوناگوني‌ درباره‌ زمان‌ رواج‌ نخستين‌ صورت‌ گاه‌شماري شمسي‌ يا آرايه‌هاي‌ كبيسه‌هاي‌ آن‌ صورت‌ گرفته‌است‌؛ از جمله‌ رواج‌ گاه‌شماري با طول‌ سال‌ 360 روز يا 365 روز در آغاز دوره‌ ساساني‌ (براي‌ آگاهي‌ از خلاصه‌ اين‌ بحثها نک: تقي‌زاده‌، ج‌ 10، ص‌ 50 ـ53؛ عبداللهي‌، 1366 ش‌، ص‌ 177ـ201). اما با استناد به‌ روش‌ اعمال‌ كبيسه‌ يك‌ ماهه‌ در هر 120سال‌، براي‌ تطبيق‌ فصول‌ در گاه‌شماري‌هاي‌ «وَهيژكي‌»، رواج‌ گاه‌شماري‌هايي‌ با طول‌ سال‌ شمسي‌ در قرن‌ چهارم‌ قبل‌ از ميلاد در ايران‌ تأييد مي‌شود (نک: عبداللهي‌، 1366 ش‌، ص‌ 358ـ359،

سینماها

استاديوم ها و ورزشگاه ها