استان اردبیل با 17953 کیلومتر مربع وسعت در شمال غربی فلات ایران جای گرفته و حدوداً 09/1 درصد مساحت کل کشور را تشکیل می دهد. این استان از شمال با جمهوری آذربایجان، از جنوب با استان زنجان، از غرب با آذربایجان شرقی و از شرق با استان گیلان همسایه است. 4 شهرستان این استان حدود 382 کیلومتر با کشور جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد که در 159 کیلومتر آن رودهای ارس و بالهارود جریان دارد. سه عامل شکل دهنده اقلیم آب و هوایی استان، توپوگرافی، زاویه تابش نور و جریانات هوایی می باشد. سبلان با وسعت حدود 6 هزار کیلومتر مربع و 4811 متر ارتفاع در بین دو دشت پهناور مشکین شهر و اردبیل واقع شده است. براساس آخرین تقسیمات کشوری استان اردبیل شامل 9 شهرستان، 25 بخش، 21 شهر و 66 دهستان است. این استان طبق آخرین سرشماری دارای بیش از 168000/1 نفر جمعیت است که شهر اردبیل بعنوان مرکز استان بیش از 395000 نفر از آن را در خود جای داده است.

شهرستان بيله سوار

شهرستان بيله سوار در ناحيه شمال شرقي استان با جمعيت 55026 نفر به مركزيت شهر بيله سوار در فاصله 200 كيلومتري از مركز استان قرار دارد . اين شهر ميان دو رود بالهارود و آب بيگلر قرار گرفته است و همين سبب در برخي منابع آن را به نام بيله رود يا ميان دورود ذكر كرده اند .به سبب ارتفاع كم از سطح دريا و مقدار بارندگي نسبتا خوب و خاك حاصلخيز از عمده ترين مناطق كشاورزي استان و داراي مرغوب ترين نو ع مرتع براي اطراق قشلاقي ايلات شاهسون مي باشد. از مهمترين محصولات كشاورزي آن گندم ،پنبه،جو ، دانه هاي روغني و فندق را مي توان نام برد.

شهرستان پارس آباد

شهرستان پارس آباد در ناحيه شمالي استان اردبيل با جمعيت 166131 نفر به مركزيت شهر پارس آباد و در فاصله 320 كيلومتري از مركز استان قرار دارد . مهمترين صادرات اين منطقه گندم، جو، بنشن، دانه هاي روغني، انگور، پسته و قند مي باشد. از مناطق گردشگري طبيعي اين شهرستان مي توان به درياچه پارس آباد شكارگاه هاي متعدد رود مرزي ارس ، باغ هاي ميوه و كشتزارهاي گندم اشاره كرد.

شهرستان خلخال

شهرستان خلخال در ناحيه جنوبي استان با جمعيت 95005 نفر، به مركزيت شهر خلخال، در فاصله 120 كيلومتري از مركز استان قرار دارد. سابقه سكونت در خلخال به هزاره دوم ق.م مي رسد . خلخال از مناطق قديمي و تاريخي آذربايجان است . برخي از نويسندگان به نام خلخال را با نام شهر قديم خلخال واقع در ناحيه اوتي در ماوراي قفقاز كه در منابع ارمني ميان قرن دوم و پنجم م . به عنوان اقامت گاه زمستاني شاهان ارمنستان و سپس آلباني (آران ) آمده است كه بيشتر اين صنايع توسط دستان هنرمند زنان و دختران محلي انجام مي گيرد.

شهرستان گرمي

شهرستان گرمي در ناحيه شمالي استان با جمعيت 91270 نفر، به مركزيت شهر گرمي،در فاصله 108 كيلومتري از مركز استان قرار دارد . آب و هواي اين شهر معتدل و نيمه مرطوب است . منطقه گرمي از كهن ترين مناطق دشت مغان يكي از مراكز اصلي قوم پارت بوده و به علت شرايط طبيعي جزو مناطق كشاورزي و دامپروري به شمار آيد.

شهرستان مشگين شهر

شهرستان مشگين شهر در ناحيه مركزي استان با جمعيت 159242 نفر، به مركزيت شهر مشگين شهر و در فاصله 108 كيلومتري از مركز استان قرار دارد. نام قديم منطقه مشگين شهر خياو بوده است. هنرهاي دستي اين شهرستان داراي قدمت و اصالت قابل توجهي است كه نشان دهنده ذوق و سليقه سرانگشتان هنرمند مردمان اين منطقه مي باشد.مشگين شهر سرزميني با تمدن باستان است كه به سبب موقعيت جغرافيايي آن و ارتباط با مراكز مهمي همچون فقفاز و آناتولي جايگاهي ممتاز در تاريخ دارد.

شهرستان نمين

شهرستان نمين در ناحيه شرقي استان با جمعيت 59640 نفر،در فاصله 27 كيلومتري از مركز استان واقع شده است. اين شهرستان داراي جنگل هاي طبيعي فندق در شرق و جنوب و باغ فراوان ميوه مي باشد. محصولات درختي و باغي مانند گوجه درختي، آلبالو، گيلاس، گلابي، سيب، به، گردو و ساير ميوه ها نيز كم و بيش وجود دارد . از مهمترين محصولات كشاورزي نمين ، گندم ،جو ،عدس و علوفه دامي است . زنبور داري نيز در نمين رونق خوبي دارد . كندوها در باغچه نگهداري مي شود و عسلي كه از آن تهيه مي شو د از بهترين نوع عسل است.

شهرستان نير

شهرستان نير در ناحيه مركزي استان با جمعيت 24288نفر، به مركزيت شهر نير در فاصله 39 كيلومتري از مركز استان قرار دارد. آب وهواي اين شهرستان نسبتا سرد و خشك ونيمه خشك مي باشد.

تاريخ بنا و پيدايش اردبيل به درستي معلوم نيست و به طور قطع نمي توان گفت اين شهر در چه تاريخي و به دست چه كسي به وجود آمده است . در خود شهر داستاني است كه از نسلهاي گذشته نقل گرديده است : سرزمين اردبيل ، به سبب آنكه دور آنرا كوه گرفته است در زمان قديم بر اثر ريزش برف وباران به شكل درياچه وسيعي بوده است روزي فرمانرواي آن حدود كه از كنار آن مي گذشت از مناظر دلرباي اطراف آن انبساط خاطري يافت وآرزوي خود را در امكان خالي كردن آب آن ، و بناي عمارتي درآن محل ، با اطرفيان خويش در ميان گذاشت. دو مرد پهلوان به نام "ارده " و"بيل" كمر همت بربستند و كندن مجرائي را براي خالي كردن آب آن به مسابقه قبول نمودند ، تا هريك بدين كار توفيق يابد پاداشي از فرمانروا دريافت دارد آن دو در دو نقطه دور از هم ، به كندن قسمتي از گدار كوه پرداختند . چون ارده كار خود را نزديك با تمام ديد با خود انديشيد كه مبادا تا وي مجرا را به پايان برساند بيل كار را انجام دهد و در مسابقه پيروز گردد ، اين بود حيلتي كرد و كسي نزد او فرستاد كه به دروغ اتمام كار ارده را به اطلاع او برساند و بيل را از ادامه آن باز دارد بيل چون اين خبر بشنيد غصه مرگ شد و هنگامي كه ارده از سرگذشت او آگاهي يافت از رفتار ناجوانمردانه خود پشيمان گرديد و با آنكه مجري را كنده و خروج آب را ديده بود خود را از كوه به زير انداخت و باكشتن خويش ، خويشتن را از عذاب وجدان راحت ساخت به هر حال مجري كنده شد و آب از آن طريق ، كه امروز به نام "دوجاق" بر سر راه شوسه اردبيل به مشکين قرار دارد ، خالي گرديد و شهري كه در جاي آن به وجود آمد به حكم فرمانروا ، به ياد آن دو پهلوان ناكام "ارده بيل" خوانده شد.

• شهرستان بيله سوار
• شهرستان پارس آباد
• شهرستان خلخال
• شهرستان كوثر (گيوي)
• شهرستان گرمي
• شهرستان مشگين شهر
• شهرستان نمين
• شهرستان نير

یدي گوز (هفت چشمه)

پل يدي گوز (هفت چشمه) نیز یکی دیگر از پل های تاریخی استان اردبیل است که در ميدان پانزده خرداد ابتداي خيابان ساحلي این شهر قرار گرفته است . اين پل بر روي رودخانه بالخلي چاي بنا شده است . پل يدي گوز داراي هفت چشمه با پايه هاي سنگي و طاق هاي ضربي جناقي آجري مي باشد . اين پل حالت تقارن داشته و دهانه وسطي ، باعث زاويه دار بودن عرشه پل شده است . پل يدي گوز (هفت چشمه) يادگار دوره صفويه بوده و از سال 1374 ه. ش عمليات مرمتي آن شروع گرديده است.

پل يعقوبيه

اين پل نيز متعلق به دوره صفويه است و بر روي رودخانه بالخلو در ابتداي کوچه يعقوبيه ساخته شده است. داراي پنج دهانه با تاقهاي ضربي و آجري و پي سنگي است . پل يعقوبيه داراي پنج چشمه با طاق و نماي آجري و موج شکنهاي سنگي مي باشد . اين پل حالت تقارن دارد . دهانه وسطي پل بزرگتر از دهانه هاي جانبي است . بزرگتر بودن پل باعث زاويه دار بودن عرشه پل شده است . اين پل يادگار دوره صفويه بوده و در سال 76-1375 ه.ش عمليات مرمتي آن شروع شده است .

پل الماس

بر روي رودخانه بالخلو در غرب شهر اردبيل و بر سر راه اردبيل به سراب ساخته شده است . تا قبل از احداث پل جديد رفت و آمد وسايط نقليه از روي اين پل انجام مي گرفت .

دوجاق

اين پل بر روي رودخانه قره سو بنا شده و دارای یک دهانه و ساخته شده با مصالح آجری و نمای سنگی می باشد . پل دوجاق در سال 1317 ه.ش بر روي یک پل قديمي تر در مشگين شهر ، جاده قديم مشگين شهر به اردبيل (گردنه معروف دوجاق ) مابين روستاي ارباب کندي و گنديشمن در ضلع غربي رودخانه قره سو ساخته شده که تاريخ احداث آن بر روي کتيبه اي در نماي آن ذکر شده است .

پل ابراهيم آباد

اين پل در ابتداي کوچه ابراهيم آباد بر روي رودخانه بالخلو در شهر اردبيل ساخته شده و متعلق به دوره صفويه است . آدام اولئاريوس مي نويسد که رودخانه بالخلو در شهر اردبيل به دو شاخه شده و از درون شهر مي گذرد . ظاهراً پل ابراهيم آباد نيز از جمله پل هايي است که پيترودولاواله در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است .

پل قره سو (زاغالان)

اين پل بر روي رودخانه بالخلو ساخته شده و داراي هفت دهنه است. بناي آن را به دوره صفويه نسبت داده اند . ظاهراً پل توسط شخص خيري بنام مسير حمزه ننه کران مورد بازسازي قرار گرفته است .

فيروزآباد

اين پل بر روي رودخانه فيروزآباد واقع در بخش فيروزآباد شهرستان کوثر که يکي از سرشاخه هاي فرعي قزل اوزن است ، بنا شده است . پل فيروزآباد داراي يک دهانه با قوس بيضوي شکل مي باشد که در هر طرف با چهار طاق با ارتفاع متفاوت پوشش داده شده است . مصالح ساختماني پل سنگهاي رسوبي حکمي است که در سالهاي اخير دست اندازهاي سنگي آن را با ديواره بتني پوشش داده اند .

گيلانده

این پل در کيلومتر 15 جاده اردبيل به آستارا جنب روستاي گيلانده واقع شده است . پل گيلانده در مسير ارتباط جاده اردبيل به آستارا بر روي رودخانه بالخلي چاي بنا شده است . اين پل پلي چهار چشمه با پايه هاي سنگي و طاق و بدنه آجري مي باشد . پل گيلانده يادگار دوران صفويه بوده و در سال 1373 ه.ش عمليات مرمتي بر روي اين پل صورت گرفته است .

پل ججين يا (داش کسن)

اين پل در داخل شهر اردبيل و بر روي رودخانه بالخلو ساخته شده است . پل ججين داراي هفت چشمه است و هم اکنون نيز مورد استفاده مردم قرار مي گيرد .

پل کلخوران

اين پل بر روي رودخانه کلخوران در روستايي به همين نام ساخته شده و داراي شش دهنه است . بناي اصلي آنرا به دوره سلجوقي و ايلخانيان نسبت مي دهند که گويا در دوره صفويه تعمير شده است. پل کلخوران ، پلي سه چشمه و اجرا شده با پي هاي سنگي و ملات آهکي در ازاره و آجر 20×20 و ملات گچي در طاقها مي باشد . دهانه وسطي پل بزرگتر از دهانه هاي جانبي مي باشد که بصورت متقارن در دو طرف اين دهانه قرار گرفته اند . بزرگتر بودن اين دهانه ، باعث زاويه دار بودن عرشه پل شده است .

نادري

پل نادري که در شهرستان اردبیل واقع شده ، بر روي رودخانه بالخلي چاي بنا شده است . این پل ، پلي چهار چشمه با پايه ها و نماي سنگي و طاق هاي آجري مي باشد . پل نادري در دوره پهلوي دوم بر روي پلي به يادگار مانده از دوره صفوي که عامل ارتباطي جاده اردبيل به تبريز مي باشد ، بنا شده است .

پرديسان (پرديس)

پل پرديسان (پرديس) در روستاي پرديسان بخش فيروزآباد خلخال واقع شده است. اين پل بر روي رودخانه قزل اوزن و در دوران صفویه بنا شده است . پل پرديسان ارتباط سرشاخه هاي راه کارواني اردبيل – زنجان را فراهم مي کند . در سال انهدام پل دختر قافلانکوه توسط گروه فرقه دموکرات آذربايجان دهانه وسطي پل منهدم شده است .

ساميان

پل سامیان در کيلومتر 15 جاده قديم اردبيل به مشگين شهر در مسير ارتباطي شهر اردبيل به مغان و قفقاز بر روي رودخانه قره سو واقع گرديده است . پل ساميان پلي شش چشمه و اجرا شده با بدنه آجري پايه طاق سنگي مي باشد . دهانه مياني ، پل بزرگتر از دهانه هاي جانبي مي باشد که بصورت متقارن در دو طرف اين دهانه قرار گرفته اند . بزرگتر بودن دهانه وسطي باعث زاويه دار بودن دست انداز و عرشه پل شده است . به نظر مي رسد که اين پل قبلاً داراي هفت چشمه و بصورت متقارن بوده که به مرور زمان يکي از دهانه ها از بين رفته است . اين پل يادگار دوره صفويه مي باشد که در مسير ارتباطي شهر اردبيل به مغان و ارمنستان از طريق جاده قديم مشگين شهر بنا شده است .

پل سيدآباد

در ابتداي کوچه سيدآباد بر روي رودخانه بالخلو در محله پير مادر ساخته شده و داراي 5 دهنه با تاق ضربي و آجري است. پل سيدآباد پلي سه چشمه و ساخته شده با سنگهاي تراش يافته و ملات آهکي در ازاره و آجر 20×20 و ملات گچي در طاقها مي باشد . دهانه وسطي پل بزرگتر از دهانه هاي جانبي مي باشد که بصورت متقارن در دو طرف اين دهانه قرار گرفته اند بزرگتر بودن دهانه وسطي پل باعث زاويه دار بودن عرشه پل شده است . اين پل يادگار دوره صفويه مي باشد که مسير ارتباطي جاده قديم طالش و خلخال به دروازه ورودي اردبيل را تأمين مي کند .

پل خدا آفرین

بر روی رودخانه ارس ، دو پل تاریخی به فاصله ای اندک(100 متر) از یکدیگر بنا شده اند که به نام خدا آفرین مشهورند.

پل نير

اين پل درمركز بخش نير در 40 كيلومتري جنوب غربي اردبيل بر روي رودخانه آغلاغان بنا شده و منسوب به دوره صفويه است كه در دوره هاي بعد تعميراتي در آن صورت گرفته وتا همين اواخر مورد استفاده بوده است. امروزه بخشي از اين پل از جمله يك دهانه آن ويران شده است پل در اصل 70 متر طول 10/5 متر عرض و 4 دهانه داشته است ولي امروزه تنها 43 متر از طول پل و3 دهانه آن برجاي مانده است. 3دهانه اصلي رودخانه 56/6 ،80/7 ،76/6 متر عرض دارند بستر رودخانه در محل بر پايي پل نير سنگ فرش شده وسپس پايه هاي پل تا ارتفاع 40/1 متري با سنگهاي تراشيده آهكي بر روي آن قرار گرفته است طاقهاي پل از آجرهايي به ابعاد 5/4 ×22 ×22 سانتي متر ساخته شده وبقيه بدنه پل باآجر وقلوه سنگ بالا آمده است پايه هاي پل در دوجهت داراي موج شكنهايي است در دوره اخير براي تردد وسايل نقليه ،پل بتوني جديدي ساخته اند اين بنا به شماره 2558 به ثبت تاريخي رسيده است.

پل بالاچاي

اين پل در 10 كيلومتري شمال شرق اردبيل به سمت آستارا برروي شاخه اي از رود قره سو قرار گرفته است و از آثار دوره قاجاريه است. امروزه در كنار اين پل ، پل بتوني جديدي ساخته اند كه جاده آسفالته اردبيل - آستارا از روي آن مي گذرد طول پل با احتساب دوقسمت انتهاي آن حدود 41 متر و عرض آن با احتساب جان پناه ها 80/4 متر است. پل داراي چهار چشمه يا دهانه با طاق جناغي است . براي ساخت اين پل بستر رودخانه را در محل برپايي پل به عرض 10/7 متر سنگ فرش كرده و سپس پايه هاي پل را با دو انتهاي مثلثي شكل و طول برابر با عرض قسمت سنگ فرش شده بر روي آن ساخته اند. مصالح مورد استفاده در پايه ها ، سنگهاي تراشيده شده ، و در طاق و بدنه آجرهايي به ابعاد 5/4 ×22 ×22 سانتي متر است براي ساخت پايه ها از قطعات سنگ قبرهاي قديمي نيز استفاده كرده اند در ميانه بدنه پل و حدفاصل طاقها فضاهايي توخالي براي كاهش وزن پل تعبيه كرده اند .

قلعه قهقهه

اين قلعه در سه کيلومتري غرب روستاي کئچوبه بخش ارشق شهرستان مشگين شهر برفراز يک تپه سنگي مرتفع مشرف بر دره ها و دشتهاي همجوار ايجاد گرديده است . تپه اي که قلعه بر بالاي آن احداث گرديده نزديک به 1000 متر از سطح زمينهاي اطراف ارتفاع دارد . از پاي تپه سنگي که قلعه روي آن واقع شده تا ورودي آن که در شمال قلعه بصورت طاق قوسدار هلالي آجري نمايان است قرار دارد حدود سه کيلومتر فاصله دارد که با پيمودن جبهه شمالغربي مسير مي توان به قلعه دسترسي پيدا نمود که اين راه هر چه به قسمت قلعه نزديک شود تنگتر و باريکتر مي گردد . اين قلعه داراي 11 استخر (حوض آب) است که در بدنه کوه کنده شده است و در سمت بالا (شرق) در قله کوه اطاقهايي با پايه هاي قطور آجري و سنگي ساخته شده احتمال مي رود مخصوص فرمانده قلعه بوده باشد . قلعه داراي فضاي تقريباً مستطيل شکل در منتهي اليه ضلع شرقي است که براساس شواهد تاريخي و معماري که در بدنه صخره و کوه ايجاد گرديده از آن به عنوان زندان بهره مي بردند از اين قلعه در دوره اسماعيليان براي مقاصد نظامي استفاده مي شده و تعدادي از شاهزادگان و بزرگان صفوي در اين محل زنداني بوده اند.

قلعه اولتان

اولتان روستای بزرگی در سه کیلومتری جنوب پارس آباد است و قلعه اولتان در 500 متری این روستا در کنار رود ارس قرار دارد . وضع ظاهری قلعه ساختمان قلعه ای نظامی را القا می کند . بانی این قلعه اشکانیان بودند ولی به واسطه استحکام و موقعیت مناسب تا قرن 12 هجری مورد استفاده قرار می گرفت .

آغجه قلعه

این قلعه از مصالح سنگ ، خشت ، ملاط گچ و آهک ساخته شده است و در سینه کش کوه سنگی ، حوالی چتین دره و قریه قره قیه مشکین شهر قرار دارد .

قلعه ديو (ديو قلعه سي)

اين قلعه در پنج کيلومتري جنوب غرب دهکده کويج از شهرستان مشگين شهر و بر روي دامنه هاي شمالي سبلان ساخته شده است . مطالعات باستان شناسي اوليه اي که انجام گرفته، ساخت آنرا به دوره هخامنشيان نسبت داده اند .

نارين قلعه

اين قلعه که در درون شهر اردبيل قرار داشت ، کهندژ يا ارک شهر اردبيل بود . نارين قلعه در کنار رودخانه بالخلو قرار داشت و داراي برج و باروي محکمي بود . نارين قلعه که از قدمت و تاريخ ساخت آن اطلاع دقيقي در دست نيست ، دژ حکومتي شهر اردبيل بود و در جنگهاي ايران و روس مرکز ذخيره لوازم جنگي بشمار مي رفت . اين قلعه در سال 1315 تخريب شد و متأسفانه بناي قابل توجهي از آن برجاي نمانده است .

قلعه هير

اين قلعه در شهر هير واقع در 25 کيلومتري جنوب اردبيل قرار دارد .

قيزقلعه سي (قلعه دختر)

قيزقلعه سي (قلعه دختر) در روستاي انجيللو در فاصله 17 کيلومتري گرمي به بيله سوار کنار رودخانه برزند مربوط به دوران اشکاني و ساساني در شهرستان بيله سوار واقع شده است .

قلعه ارشق مشگين شهر

به فاصله 35 کيلومتري شمال غرب مشگين شهر ، دهستان دشت ، بخش مرکزي در ساحل غربي رودخانه ارشق داراي برجها و باروهاي متعددي است که در اثر گذشته زمان تخريب و ويران گشته است .

قلعه کهنه

در ارتفاع شرقی دره باغ نوروز مشکین شهر قلعه ای است با شیبی تند به رودخانه خیاو چای منتهی می شود . در مقابل ارتفاع سنگ نبشته ای پهلوی ساسانی قرار گرفته است . ارتفاع حصار در داخل بیش از چهار متر ولی از خارج بیش از هشت متر است . در این قلعه چون از دیرباز در تملک ارتش و سربازخانه دولتی بوده اجازه هیچ گونه کند و کاو و حفاری داده نشده است ولی احتمال می رود قلعه کهنه در محل همان قلعه باستانی ساسانی بنا شده باشد که در کتیبه خطی داخل دره ، از قول نارسه هرمزد به آن اشاره شده است .

مسجد جمعه اردبيل

اين بنا در شمال شرقي شهر ، بين محله هاي پيرشمس الدين و عبدالله شاه بر روي تپه مرتفعي واقع گرديده و يكي از قديمي ترين مساجد شمال غربي ايران است. با توجه به حفاريهاي باستان شناسي كه در محوطه اطراف اين مسجد صورت گرفته بقاياي شبستان هاي ستوندار در بخش شرقي و شمالي و هم چنين آثاري از كتيبه هاي متعلق به قرن سوم و چهارم ه.ق. كشف گرديده است . اصل بناي كنوني مسجد در دوره سلجوقيان بر روي بقاياي كهن تري ساخته شده كه درنتيجه حمله مغول حدود سال 620 هجري ويران و درحدود سال 650 هجري مجدداً باز سازي گشته است در اين بازسازي ،گنبد به طور كامل بازسازي شده و تزيينات مختلف گچبري و نقاشي در شبستان ومحراب آن انجام گرديده است . بناي فعلي مسجد به ابعاد خارجي 85/18 ×45/36 متر از گنبد خانه اي ويران و ايواني كه در دوره هاي بعد به شبستان ستونداري تبديل شده ، تشكيل مي شود همچنين در 5/16 متري مسجد ، بقاياي مناره اي از دوره سلجوقي برجاي مانده است . اين فضا توسط سه كنج ها وترنبه ها به هشت ضلعي و سپس شانزده ضلعي تبديل گرديده وگنبد بر روي آن قرار گرفته است . بقاياي ساقه گنبد نشان مي دهد که اين بخش داراي ترك هاي متعدد منشوري زيبا قطار بندي و تزيينات كاشي معرق بوده كه تنها بخش اندكي از آن باقي مانده است. ديواره هاي داخلي گنبد خانه با اندود گچ و نقوش ترنج و گل و بوته قابل مقايسه با تزيينات گنبد سلطانيه تزيين يافته و درضلع جنوبي آن ، محراب بلند و زيبايي از دوره ايلخاني باگچبري ها ومقرنس كاري هاي جالب و در زير آن آثاري از محراب كوچكتر دوره سلجوقي مشهود است . درب ورودي مسجد به تاريخ 742 ه.ق. داراي گره هاي هندسي ، گل ميخ هاي آهني وكتيبه اي حاوي دوبيت شعر به خط نسخ است چنين به نظر مي رسد كه درب مزبور ، از جاي ديگر به اين مسجد منتقل شده است . در حدود 5/16 متري مسجد ، بقاياي مناره اي از دوره سلجوقي به ارتفاع هشت و قطر پنج متر باقي مانده كه به هنگام آباداني مسجد در كنار آن قرار داشته آجر چيني بخشي از سطح مناره به صورت خفته راسته است كه تا حدودي به آن حالت تزييني بخشيده است بر بدنه مناره دوسنگ نبشته به تاريخ هاي 878 و879 ه.ق نصب شده كه مربوط به اوزون حسن حكمران آق قويونلو است و ارتباطي با بناي مسجد و ناره ندارد و حتمالاً از جاي ديگري آورده و ر روي منار نصب شده است اين بنا به شماره 248 به ثبت تاريخي رسيده است .

مسجد میرزا علی اکبر مجتهد

مسجد مجهز و مجلل میرزا علی اکبر در مرکز اردبیل نزدیک بازار واقع شده و دارای دو در است . از جاذبه های این بنا ، دو منبر است که یکی مشبک چوبی و دیگری به صورت صندلی بازودار و چرخدار است .

مسجد اعظم اردبیل

این مسجد تا اندازه ای نوساز ، با سبک نو و در ابعاد قابل توجه که از گنبد الله الله شیخ صفی تقلید شده ، ساخته شده است . مؤذنه مسجد در زمان قاجاریه و به سبک آن دوره ساخته شد ولی در سال های اخیر دوباره بازآفرینی شده است .

مسجد جامع نمين

معتمدين و پيرمردان در مورد بناي مسجد جامع نقل مي کنند باني مسجد شاهزاده عصمت خانم طاهرميرزا بن اسکندر ميرزا بن عباس ميرزا نايب السلطنه فتحعلي شاه قاجار است . در محل فعلي مسجد ، مسجدي کهنه وجود داشته به دستور شاهزاده خانم مسجد کهنه تخريب نموده و بر روي پي آن مسجد فعلي را ساخته اند . ازاره بنا سنگي و بدنه آجري با ملات ماسه آهک مي باشد . سقف آن در اصل تيرپوش بوده در سالهاي گذشته شيرواني بر روي آن احداث شده است . سقف تيرپوش بنا بر روي هشت ستون چوبي با پايه هاي سنگي قرار گرفته است . مسجد جامع داراي پنجره هاي مشبک چوبي و سرستونهاي چوبي زيبايي است که جنس آن راش کوهي است . همچنين بنا داراي مناري با آجر چيني زيبا و چسبيده به آن مي باشد .

مسجد حسينيه ميرزاده خانم اردبيل

اين مسجد در نزديکي ميدان قيام در داخل کوچه ميرزاده خانم در پنجاه متري خيابان جمهوري اسلامي واقع شده ، شامل يک باب مسجد بزرگ ، يک باب سالن فاطميه و شبستان مي باشد که بقعه شريف سيده خانم بنام ميرزاده خانم با ابعاد حدود 3×3 متر با سقف آينه کاري و ديوار و کف مرمريت در قسمت غربي مسجد جاي گرفته ، داراي ضريح فلزي با روکش استيلي مي باشد . آرامگاه او مورد توجه و زيارت اکثر اهالي محل و در بعضي موارد مورد توجه مردم ساير محلات نيز مي باشد .

سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) مسجد سليمان اردبيل

سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) درکنار خيابان شيخ صفي و در جنب مجموعه تاريخي شيخ صفي الدين در کنج جنوبي غربي مسجد قرار دارد که از ساليان قديم مورد توجه مردم مسلمان منطقه مي باشد . ساختمان مسجد در سال 74 تخريب شد که در مدت پنج سال با کيفيت بسيار بالايي با زيربناي 550 متر مربع با يک گنبد و دو مناره بسيار جالب ساخته شده است. این سقاخانه داراي مسجد ، زير زمين براي برگزاري مراسم خانمها و شبستان مي باشد که اکثر قسمتهاي بيروني و داخلي ساختمان از کاشي سنتي خشتي و معرق و سنگ کار شده است .

مسجد جنت سرا

اين بنا در ضلع شمالي صحن اصلي بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي واقع است و از ساخته هاي شاه طهماسب اول به شمار مي آيد. درخصوص عملكرد واقعي بنا اطلاع دقيقي در دسترس نيست و به نظر مي رسد كه براي مراسم صوفيانه استفاده مي شده است . نماي اصلي ايوان ، با كاشيكاري زيبا و كتيبه هاي قرآني تزيين وجلوي آن به پنجره بزرگ مشبك گره چيني از جنس فلز مسدود شده است. بر روي ديوار شمالي داخل بنا ، طاق نماي بزرگ پنج ضلعي ايوان مانندي وجود دارد كه بالكن كوچكي در بالاي آن ساخته اند واز طريق پلكان كوتاهي واقع در عقب طاقنما بدان مي توان رسيد. به نظر مي رسد كه از الحاقات دوره بعدي باشد در ديوارهاي شمال وغرب بنا نيز درهايي تعبيه شده كه به اتاقهاي مجاور راه دارد جرز هاي عظيم اين مسجد ، با ترفندهاي مختلفي ، سبك وتو خالي ساخته شده است.

مسجد کلخوران

اين مسجد بر روي ستونهاي ساده اي قرار دارد. نماي بيروني بنا با طاق نماهاي آجري وپنجره هاي مشبك و تزيينات آجري نماسازي شده است. اين مسجد در كلخوران ، سه كيلومتري اردبيل واقع گرديده است. پوشش رودي مسجد داراي طاق نماهاي كم عرض و مرتفع با نيم ستون هاي آجري بوده و بناي مسجد متعلق به دوره قاجار است.

سایر مساجد

مسجد حاج فخر در اردبیل ، مسجد جامع و مسجد نو در روستای خمس خلخال و مسجد جنت سرا در مشگین شهر از دیگر مساجد تاریخی استان اردبیل هستند .

خانه سید هاشم ابراهیمی

اين خانه در كوچه شهيدگاه اردبيل قرار گرفته ومتعلق به مرحوم سيد هاشم ابراهيمي است كه پس از وفات ايشان وارثان قانوني از آن استفاده مي كنند . اين بنا در حال حاضر مسكوني است . ساختمان در دو طبقه زيرزمين و همكف ساخته شده است و تالار بزرگ و زيبايي دارد . تالار كه بخش مهم خانه را تشكيل مي دهد داراي دو رواق و يك شاه نشين است كه از پنجره هاي مشبك كاري بسيار نفيس و زيبايي برخوردار است . زيباترين بخش تالار گچبري هاي آن است .

منزل وکیل الرعایا

اين خانه قديمي درمحله طوبي اردبيل ساخته شده است . بنا شامل حياط هاي متعدد , ساختمان مركزي و واحدهاي اندروني است كه در طراحي آن , تالار مركزي به واحدهاي جنبي آن اشراف دارد . ارزش اين خانه علاوه برسبك معماري جالب آن , با نقش صاحبان خانه در رخدادهاي تاريخي سده بيستم ايران و اردبيل نيز ارتباط دارد. اين خانه محل تجمع سران مستبد در جريان انقلاب مشروطيت بوده است.

خانه حاج یوسف آقا صادقی

این خانه مجلل و با شکوه در کوچه راسته امام اردبیل به سال 1340 ه.ق توسط مرحوم حاج میرزا ابراهیم صادقی ساخته شد .

خانه حاج میرزا ابراهیم صادقی

این خانه در کوچه "سرتیپ آباد" در محله " اوچ دکان" اردبیل واقع شده و به علت سبک معماری سنتی و استفاده از هنر مقرنس و مشبک کاری ، در ارسی ها دارای ارزش هنری است . این بنا در سال 1283 ه.ق ساخته شد .

خانه آصف اردبيل

این خانه تاریخی نیز در چهارراه امام ، کوچه معمار واقع شده است . اين بنا مربوط به دوره قاجار و متعلق به خانواده آصف مي باشد . ساختمان آصف خانه اي يک طبقه و يک نيم طبقه به عنوان بالاخانه است. خود ساختمان تقارن محوري دارد . راهرويي به نام تختگاه دسترسي به ساير فضاها را امکان پذير مي کند . در انتهاي اين راهرو دري جهت ورود به فضاهاي خدماتي قرار دارد . از دو ضلع جانبي آن دسترسي به فضايي به نام اتاق سه دري و يک اتاقک پستو در پشت آن انجام مي گيرد . در طرف ديگر وارد اصلي ترين اتاق اين بنا ، اتاق هفت دري مي شويم که پنجره هاي آن با ارسي هاي زيبايي با نقوش گره بندي و شيشه هاي رنگي تزئين شده ، در پشت اين اتاق سه اتاقک بصورت پستو قرار گرفته اند که توسط ارسي هايي از اين قسمت جدا شده اند.

خانه ارشادي

این خانه در ميدان سرچشمه و کوي حاجي فخر قرار گرفته است . اين بنا از بدو احداث داراي کاربري مسکوني بوده و از نظر تزئينات معماري و سبک ساخت يکي از بناهاي زيباي شهر اردبيل است که در اواخر دوره قاجار ساخته شده است . در دوران پهلوي دوم اين بنا را به عنوان مدرسه به آموزش و پرورش واگذار نموده اند . خانه ارشادي باقيمانده اي از يک خانه بزرگ اربابي مي باشد که در دوره هاي مختلف تفکيک ، تخريب و نوسازي گرديده است . بنا در بخش شاه نشين، اتاقهاي جانبي و همچنين دو ورودي داراي تزئينات گچي بصورت قاب بندي و مقرنس هاي گچي مي باشد که مقرنسها صرفاً جنبه تزئيني و پرکنندگي دارند .

خانه خادم باشي اردبيل

خانه خادم باشي ازبناهاي قديمي اردبيل و مربوط به دوره قاجار در محله سرتيپ آباد قرار دارد . اين بناداراي هشتي ورودي و حياط اندروني و بيروني مي باشد . ديوارهاي بيروني بنا از کاه گل ساخته شده و تنها در قسمت سردرب ديوارهاي دروني طاق نماها با آجر به صورت مجلل وزيبا کار شده است . در قسمت بيروني (حسينيه) تزئينات نقاشي و اورسي زيبايي وجودداشته که در اثر حريق از بين رفته است .

خانه خليل زاده اردبيل

خانه خليل زاده که درخيابان انقلاب و ابتداي کوچه منصوريه در روبروي مسجد منصوريه واقع شده ، در سال 1311 ه.ق توسط خانواده هاشمي بنا شده است . اين خانواده به دليل مهاجرت از قره باغ آذربايجان به اردبيل به قره باغي مشهور بوده اند . اين بنا از نظر معماري جز بناهايدرونگرا محسوب مي شود که بخش اندروني آن تفکيک شده و از بين رفته است .

خانه منافزاده

این خانه نیز در ميدان سرچشمه کوي رحمانيه ، ساختمان حوزه هنري واقع شده است . اين بنا در سال 1353 ه.ش ساخته شده و داراي فرم ويلايي و کوشک مانند بوده و در دل حياط مستقر مي باشد . اين بنا درنماي جنوبي يک طبقه و درنماي شمالي دو طبقه به نظر مي رسد . اختلاف سطح موجود درمحوطه ، به نه پله بين دو بخش حل شده است . محوطه داراي باغچه هاي بزرگي با درختهاي قديمي و يک حوض مستطيلي مي باشد . بناي مذکور داراي تزئينات آجري در نما بصورت (دوال بندي، اجراء نقوش هندسي) مي باشد.

خانه ميرفتاحي اردبيل

خانه ميرفتاحي واقع در اونچي ميدان در سال 1250 ه.ش در دوره قاجار توسط حاج ميرفتاح ساخته شده است . بناي مذکور بين سالهاي 1330-1327 ه.ش به دبيرستان نظامي اجاره داده شده که يادگارهايي نيز از اين زمان روي ديوارها باقي مانده است . خانه ميرفتاحي اولين دبيرستان دخترانه در زمان رضاشاه بوده است . اين بنا تحت تملک ميراث فرهنگي استان اردبيل ميباشد و پس از مرمت به عنوان مرکز هنرهاي سنتي براي بازديد عموم آزاد است . ساختمان دارای شبستانهاي تابستاني و زمستاني مي باشد که پله هايي در سه گوشه ميانسرا، ورودبه بنا را ميسر مي سازد . شاه نشين در بخش مرکزي در ارتباط با دو اتاق گوشواره کناري و اين اتاقها نيز در ارتباط با راهروهاي کناري مي باشند . بنا داراي تزئيناتآجري در نما بصورت خفته راسته و نقش و نگار آجرکاري در پيشاني و سردرها مي باشد . پنجره ساختمان بصورت ارسيهاي با طرح اسليمي ، شش درب و سه درب با شيشه هاي رنگي ميباشد .

خانه مبشري اردبيل

اين بنا يکي از يادگارهاي دوران قاجاريه مي باشد که در بافت کهن محله اوچدکان قرار گرفته است . خانه مبشري داراي هشتي ورودي و حياط اندروني و بيروني مي باشد . ديوارهاي بيروني بنا از کاه وگل ساخته شده و تنها سردر و ديوار نماي داخلي بنا با آجر به صورت مجلل و زيبا کارشده است .

خانه مرحوم مروج اردبيلي

خانه مرحوم آيت الله مروج در خيابان سي متري نرسيده به محله ارمنستان واقع شده است . اين بنا مربوط به دو دوره مي باشد ، قسمتي از آن مربوط به دوره قاجار با اصول و شيوه معماري دوران خود و قسمتي هم بصورت الحاقي که مربوط به دوره بعد از انقلاب است و با مصالح زمان خود ساخته شده است . قسمت قديمي داراي پي سنگي با ملات شفته آهک بوده و بصورت ازاره سنگي اجرا شده است . بدنه بنا با آجرهاي ايراني 20×20 ساخته شده و پوشش اين قسمت ازبنا تير چوبي است . در و پنجره هاي بکار رفته در آن از جنس چوب مي باشد . قسمت الحاقي اين بنا بصورت بنايي بوده و داراي جرزهاي باربر مي باشد . پوشش آن بصورت تيرآهن با طاق ضربي است . پلاستر داخلي بنا گچي بوده و در بعضي جاها بصورت رنگ شده مي باشد . نماي خارجي بنا نيز بصورت آجري اجرا شده است .

خانه رضا زاده

خانه مرحوم رضازاده در محله اوچدکان (يکي از محلات ششگانه) در اردبيل واقع شده که قدمت آن مربوط به اواخر دوره قاجاريه مي باشد . سردر ورودي خانه در منتهي اليه جنوب شرقي بنا در مقابل ميدانچه اي قرار گرفته که توسط هشتي به محوطه حياط وارد مي شود . بخش اعياني ساختمان در دوطبقه به مساحت 640 متر مربع و پلان نعلي شکل ساخته شده که طبقه اول داراي دو اتاق گوشواره با يک راهروي مياني و نيز راهروي ديگر عمود بر آن است که توسط دو دسته پله موجود در آن دو طبقه فوقاني به هم مرتبط مي شود و طبقه دوم نيز داراي دو اتاق گوشواره با يک تالار يا شاه نشين در وسط مي باشد.

خانه شريعت

بناي شريعت در محله اوچدکان يکي ازمحلات شش گانه قديمي اردبيل قرار گرفته است . اين بنا درکوچه آيت الله سعيدي (کلبعلي شاه) واقع است . اين بنا شامل سه حياط بزرگ است که حياط اول داراي ساختماني یک طبقه با فرم نعلي شکل مي باشد بنا داراي هفت اتاق تو در تو است و فاقد تزئينات می باشد. در حياط دوم (پشتي) ساختماني دو طبقه با يک طبقه زيرزمين موجود است که توسط راه پله اي دو طرفه به طبقه اول راه مي يابد . در دو سمت ساختمان راهرويي جهتارتباط فضاها به يکديگر ، همچنين ارتباط طبقه دوم به طبقه اول موجود مي باشد . خانه مرحوم حسینقلی صادقی در کوچه رحمانیه در جنب محله طوی ، خانه مسکونی دکتر مناف زاده در کوچه معصوم شاه ، خانه مرحوم میر فتاحی در محله تازه میدان ، خانه مرحوم حریریان در کوچه پیر شمس الدین و ساختمان مدرسه جعفری اسلامی درکوچه قاجاریه از دیگر خانه های تاریخی استان اردبیل می باشند.

خانه های سنگی در کوه

خانه های سنگی در دل کوهی در ویند کلخوران اردبیل قرار دارد .

دخمه سنگی ویند

در دو کیلومتری شمال غرب روستای ویند کلخوران واقع شده است .

امامزاده سيدعبدالله (ع) واقع در بخش شاهرود خلخال

امامزاده سيدعبدالله (ع) از نوادگان حضرت امام موسي الکاظم (ع) است . آرامگاه آن حضرت در 42 کيلومتري جنوب غربي شهرستان خلخال در يک کيلومتري بخش کلور (شاهرود) در کنار چشمه زلال بسيار خنک مشهور به جيگيزات و رودخانه پرخروش شاهرود در دل کوههاي بلند منطقه قرار گرفته است . اين امامزاده مورد توجه مشتاقان اهل بيت ، ائمه اطهار (ع) مي باشد که در اکثر مناسبتهاي مذهبي مخصوصاً (عيد قربان ، 28 صفر و 21 رمضان) جهت زيارت مرقد مطهر آن حضرت و استفاده از جاذبه هاي طبيعي آن منطقه به آنجا مي آيند و ساعتها در کنار امامزاده مراسم اجرا مي شود ، جهت برآورده شدن حاجات به آن حضرت چنگ توسل مي زنند و در اطراف سرسبز و مشجر بقعه به سياحت و استراحت مي پردازند ، ساختمان بقعه از شش سال پيش توسط هيأت امنا امامزاده تخريب و اقدام به بازسازي شده که در مرحله پوشش سقف مي باشد . مساحت صحن و حرم و سالن حدود 300 مترمربع که بصورت بتن آرمه با کيفيت بسيار بالايي درست شده که نياز به مساعدت دارد ، اين مکان بعد از آماده شدن ساختمان يک مکان کاملاً زيارتي و سياحتي خواهد بود که براي گردشگران جاذبه اين منطقه خيلي مورد توجه خواهد بود.

امامزاده سيدعبدالعزيز (ع) "سلطان ميرعزيز" نيار

از نوادگان حضرت امام موسي کاظم (ع) واقع در جنوب شرقي اردبيل محله نيار زادگاه مولانا شيخ احمد (مقدس) اردبيلي واقع ، از تاريخ ولادت و وفات آن حضرت سندي در دسترس نمي باشد . از قديم الايام داراي ساختمان و گنبد و براي برگزاري مراسم عزاداري و روضه خواني بود . چندين بار ساختمان آن تجديد بنا شده بطوريکه در طوق برنجي موجود در بالاي گنبد تاريخ 801 ه.ق درج گرديده است . آخرين بازسازي صحن و محوطه آن در سالهاي 76 و 77 به مناسبت برگزاري کنگره پانصدمين سالگرد تولد مولانا مقدس اردبيلي که بطور همزمان در قم و اردبيل برگزار گرديد از محل اعتبار اختصاص کنگره مزبور و همکاري استانداري و شهرداري اردبيل انجام گرديد . صحن موجود بصورت يک دوازده ضلعي منتظم و آميخته اي از معماري روز و سنتي با گنبدي فلزي به قطر 5/6 متر احداث ، قسمت داخلي با کيفيت خوب چوبي (پانل) و فضاي سبز و درختکاري مي باشد و دور تا دور محوطه خيابان کشي شده است و ساختمان جديدالاحداث آن در مورخه 6/5/77 توسط وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي وقت افتتاح گرديد . این امامزاده داراي چهار نفر هيأت امنا مي باشد که با نظارت اداره اوقاف بردرآمد و هزينه آن رسيدگي مي کنند و آقاي حاج موسي الرضا قضايي مسئول هيأت امنا مي باشد .

امامزاده سيد جعفر انار

روستاي تاريخي انار جزو بخش مشگين شرقي از دهستان لاهرود مي باشد . از شمال غربي به لاهرود ، از شمال به روستاي فخرآباد ، از شرق به روستاي بنه لر محدود است . در قسمت شمال روستاي انار گنبدي پاک و مطهر حضرت سيدجعفر (ع) انار که به قولي سلسله نسبش با چندين واسطه به امام موسي الکاظم (ع) مي رسد ، مشهور است . ساختمان بنايي مستطيل و از آجر قرمز ساخته شده است . تاريخ بناي ساختمان با توجه به نوشته تاريخ روي بنا به 1300 (ه.ق) است .

امامزاده سيدعمادالدين (رحيم بيگلو)

روستاي رحيم بيگلو سفلي از دهستان ارشق و دو کيلومتري با شهر رضي فاصله دارد . مسجد ساخته شده در اين روستا که با استفاده از مصالح سنگي و چسبيده به بقعه مذکور احداث شده حدوداً 400 متر مربع مي باشد . بر روي قبر کتيبه اي به خط عربي به چشم مي خورد که نوشته هايش ناخوانا مي باشد ، با توجه به مجسمه هاي قوچي موجود در داخل بقعه نشانگر حکومت قره قويونلوها و آق قويونلوها در قرن هشتم و نهم هجري مي باشد .

امامزاده فخرآباد

امامزاده فخرآباد که بنایی قاجاری است به شماره 6240 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است . اين بنا واقع در ميدان اصلي روستاي فخرآباد مشگين شهر در بخش جنوب غربي به مساحت 1926، 76 متر مربع واقع شده است . پلان کنوني متشکل از دو بخش قديمي و نوساز مي باشد که در سالهاي گذشته به دليل تعداد زياد زائرين و مسافران اقدام به احداث اين بخش نموده اند . ديوار بنا از ارتفاع 80 سانتيمتري تا زير گنبد داراي تزئينات نقاشي مربوط به دوره قاجار مي باشد که شکوه خاصي به بنا بخشيده است.

امامزاده سيدابراهيم (ع) لاهرود

لاهرود در فاصله 17 کيلومتري شهر واقع شده که از شمال به جاده مشگين شهر اردبيل و روستاي دده بيگلو از شرق به روستاي تک دام ، از جنوب شرقي به روستاي انار و از شرق به روستاي فخرآباد محدود است . تاريخ احداث بنا با توجه به مخروبه بودن توسط هيأت امنا در سال 77 خاکبرداري و احداث و تکميل شده است که از تاريخ وفات و شجره نامه امامزاده هيچ اطلاعات دقيقي در دسترس نمي باشد .

امامزاده صدرالدين در اردبيل

اين بنا در جاده اردبيل – مشگين (سه کيلومتري اردبيل) قرار دارد و قدمت آن به دوره صفوي مي رسد و تاريخ ثبت اين بنا 10/10/81 با شماره ثبتي 6688 مي باشد . امامزاده صدرالدين از فرزندان امام موسي کاظم مي باشد . از بغداد به شهر ري آمد و مدتي در آنجا اقامت گزيد و سپس به اردبيل آمده و در اين شهر ساکن شد و در اردبيل درگذشت . امامزاده بدالدين و حمزه از برادران وي مي باشند. اين بنا داراي پي سنگي با ديواري آجري با ملات ماسه آهک مي باشد . دور تا دور آن کلافي چوبي ايجاد شده گنبد آجري کم ارتفاع قسمت محل مدفن را پوشش داده است . اين امامزاده بعنوان زيارتگاه مورد استفاده عموم قرار مي گيرد . همچنين در ايام خاص هيئتهايي در آنجا برگزار مي شود . مالکيت آن در دست اداره اوقاف مي باشد . در بخش جنوبي امامزاده يک باغ و در شمالش حياط بزرگ دهقاني است و خادم بقعه در آن زندگي مي کند . در ورودي بقعه در سمت شمال آن واقع شده و به راهروي باريکي باز مي شود که از شرق به غرب کشيده شده و دو انتهاي راهرو به دو حجره براي بيتوته کردن زائران منتهي مي گردد . در وسط اين دالان در ضلع جنوبي آن دري است که به مقبره باز مي شود ، درب در وسط اتاقي است که تقريباً 6×5 متر ابعاد آن مي باشد که گنبدي کم ارتفاع سقف آنرا پوشش داده است .

امامزاده سيدصالح (ع)

امامزاده صالح (ع) که بقعه شريف آن بزرگوار در ميدان عالي قاپو روبروي مسجد ملا مومن اردبيل واقع شده ، اکثر مردم منطقه آن حضرت را از اولاد يا نوادگان امام موسي کاظم (ع) مي دانند بعضي ها بنا به نوشته کتاب اختران تابناک از اولاد امام حسن مجتبي (ع) مي دانند . تاريخ ولادت و وفات آن حضرت مشخص نيست . اين بنا در ميدان عالي قاپو – کوچه اونچي ميدان – در حريم درجه چهار بقعه شيخ صفي واقع شده است . به نقل از کتاب بحرالانساب تاريخچه ساخت بناي اين امامزاده در دوره صفويه بوده است . مالکيت اثر با توجه به اينکه بنا يک مکان زيارتي (امامزاده) است ، وقفي بوده و هم اکنون در اختيار هيئت امناي مساجد مي باشد . اين بنا شامل رواق – حرم صحن و مسجد بوده که نماي جنوبي آن مرکب از ايواني با طاق نيم گنبد و تزئينات کاشي کاري بوده است . تنها قسمت باقيمانده از بناي قديمي يک ساختمان هشت ضلعي است که ضريح در آن قرار دارد .

مجموعه بازار اردبيل

مجموعه تاريخي بازار اردبيل در ميانه شهر و در طرفين خيابان امام خميني واقع گرديده و به جهت قدمت و دارا بودن معماري سنتي از بازارهاي تاريخي و جالب توجه ايران به شمار مي آيد و چون ديگر بازارها مشتمل بر راسته ها ، تيمچه ها ، سراها و مسجد و گرمابه است . بازار اردبيل از سابقه طولاني و درخشاني برخوردارمي باشد . مقدسي و اصطخري (قرن چهارم ه.ق) ، بازار اردبيل را به شكل صليبي توصيف مي كنندكه در ميانه آن مسجد قرار داشته است . بازار اردبيل در قرن 7 و 8 ه.ق نيز از رونق فراواني برخوردار بوده اما رونق اصلي آن مربوط به دوره صفويه است . در اين دوره به جهت اينكه اردبيل خاستگاه سلاطين صفوي ، مركز ديني و همچنين جايگاه مقابر شيخ صفي الدين اردبيلي و ديگر گذشتگان سلاطين صفوي بود شهر و بازار آن از اهميت و رونق خاصي برخوردار گرديد . مجموعه كنوني بازار معرف آثاري از دوره صفويه و قاجاريه است و شامل راسته اصلي بازار ، راسته پير عبدالملك ، راسته قيصريه ، راسته كفاشان ، راسته غلامان ، بازار زرگران ، سراجان ، پنبه فروشان ، مسگران ، چاقوسازان ، آهنگران ، سراي خشكبار (حاجي ميرزا) ، سراي گلشن ، سراي وکيل ، سراي نو يا زنجيرلو ، سراي حاج احمد ، سراي حاج شكر، سراي مجيديه ، سراي امام جمعه ، سراي دوگچي و تيمچه زنجيرلي است . مجموعه بازار با طاق هاي جناغي و گنبدهاي ساده پوشش يافته و عرض طاق نماي مغازه ها به طور متوسط سه متر و قطر پايه هاي طاق ها حدود 80 سانتي متر است . روشنايي داخل بازار از طريق روزنه هاي تعبيه شده در پوشش هاي گنبدي تأمين مي شود . سراي خشكبارها از دو بازارچه موازي هم كه هر دو بر راسته بازار عمودند تشكيل شده و هر كدام داراي پنج دهانه و 51 مغازه است . سراي گلشن نيز مركب از دو بازارچه و يك سرا است و در مقابل سراي زنجيرلي واقع شده وبه راسته بازار و راسته پير عبدالملك مربوط مي شود. بخش اصلي سرا فضايي مستطيل شكل به ابعاد 80/3×94/9 متر مي باشد كه پوشش آن متشكل از نه گنبد در ميانه با چهار ستون مدور از سنگ خارا به ارتفاع 75/2 و قطر 52% متر (يا 52 سانتيمتر) و دراطراف بر جرزها نگهداري مي شود. ستون ها داراي سرستون مكعب شكل بوده و طاق هاي زيرين گنبدها توسط تيرهاي چوبي به يكديگر اتصال يافته و مهار شده است . از ديگر بخش هاي مهم بازار ، چهار سوق يا بازار بزرگ قيصريه است . اين بخش بنايي است مدور با گنبد كروي بلند وساده . قطر بنا در پايين 12 متر و ارتفاع تقريبي آن 13 متر است . بخش زيرين بنا ، بدون در نظر گرفتن پايه مغازه ها و امتداد بازارچه ها عبارت است از 12 پايه كه با 12 طاق جناغي زمينه را براي بر پايي گنبد فراهم ساخته است . در هشت طاق جناغي مغازه ودر 4 تاي ديگر راهرو بازارچه ها تعبيه شده است. بر سر بازارچه شمال شرقي ، سنگ نبشته اي به چشم مي خورد كه به علت فرسودگي امكان قرائت آن وجود ندارد اين سنگ نوشته حاوي نام باني و تاريخ بنا بوده است . تيمچه و سرا و بازارچه زنجيرلي از ديگر بخش هاي مهم بازار اردبيل است كه به راسته بازار راه مي يابد. سراي زنجيرلي بناي هشت ضلعي است (چهار ضلع اصلي و چهار ضلع فرعي) كه ابعاد اضلاع اصلي آن 20/10 متر مي باشد صورت 8 ضلعي در بالا با گوشهسازي به دايره تبديل شده و گنبدي كروي و ساده اي بر فراز آن جا گرفته است. مجموعه تاريخي بازار اردبيل در سالهاي اخير از طرف سازمان ميراث فرهنگي تعمير و مرمت شده و به شماره 1690 به ثبت تاريخي رسيده است .

فروشگاه هاي معتبر صنايع دستي

مجتمع هاي تجاري

حمام اوچ دکان

اين بنا در محله اوچ دكان اردبيل واقع گرديده است و بر اساس كتيبه كاشي سر در آن حدود سال 1259 ه.قتوسط شخصي از خاندان صادقي اردبيل ساخته شده است . متن كتيبه مشتمل بر سه بيت شعرحاوي نام باني ، ماده تاريخ و توصيف حمام است . حمام اوچ دكان با نقشه مستطيل شكل داراي بخشهاي مختلف از جمله ورودي و هشتي پشت سرآن ، رختكن ، گرمخانه ، حوض خانه وبخشهاي ديگر است . ويژگي برجسته اين بنا نقاشيهاي بسياري بود كه تقريباً بر تمام سطوح داخلي بنا كشيده شده و مشتمل بر نقوش انساني ، گياهي و اسليمي بوده است . بخشقابل توجه از اين تزئينات در دوره اخير با لايه اي از گچ پوشيده شده است . اين بناداراي گرمخانه مستطيلي شكل است كه به وسيله يك محوطه چهارضلعي و راهرويي زانويي مانند به سربينه متصل مي شود . بنا در اصل داراي دوبخش مردانه وزنانه بوده كه اكنون از بخش مردانه آن استفاده مي شود و به شماره 12/4 به ثبت تاريخي رسيده است .

حمام پير

اين بنا در كوچه معصوم شاه از محله سرچشمه واقع بوده و به نام پيري که قبر وي در زاويه بناي حمام قرار داشته معروف بوده است . اين حمام از آثار دوره قاجاريه به شمار مي رفت . در سال 1366 ه.ش. توسط شهرداري به طوركامل ويران گرديد و امروزه هيچ اثري از آن برجاي نيست. بناي اوليه بنا داراي هشتي ورودي ، رختكن و گرمخانه گنبددار بوده است . پوشش گنبدي اين فضاها بر روي چهار ستونمياني و طاقهاي كناري قرار مي گرفته است

حمام پير زرگر

اين بنا در ميدان مسجد در محله پير زرگر واقع گرديده و منسوب به دوره قاجاريه مي باشد . بنا داراي ورودي ساده و رختكني باصورت قديمي است از جمله سكوها ، شاه نشين ها ، كف سنگ فرش ، وحوض سنگي هشت ضلعي با چهار بازوي سنگي كه با يك پله كوچك به سكوي رختكنها منتهي مي گردد . فضاي رختكن با گنبد مدوري مسقف شده وسطح زيرين گنبد و بخشي ازديواره هاي رختكن در اصل داراي نقاشيهاي زيبايي بوده كه امروز بخشي از آنها برجاي مانده است . فضاي اصلي و گرمخانه حمام در ميانه 5×5 متر وسعت دارد و شاه نشين هاي آن نيز به ابعاد 4×5 متر است اين بخش نيز با پوشش طاق و گنبد مسقف شده است .

حمام ابراهيم آباد

اين حمام که معروف به حمام ابراهيم آبادمی باشد دارای يک بخش ورودی ( هشتی) می باشد که به عنوان فيلتری ما بين سربينه وفضای بيرونی عمل می کند و در حال حاضر هم سطح با کف کوچه می باشد با يک پله واردسربينه می شويم که محلی برای تعويض ونگهداری لباس و کفش بوده است . فرم پلان بهصورت هشت نيم هشت می باشد . انباری در قسمت جنوب غربی سربينه و مياندر در قسمت شمالشرقی آن واقع شده است . بعد از طی کردن مسير مياندر به فضای گرمخانه می رسيم که سقفدارای کار بندی و گنبد عرقچين است . پوشش سربينه با کاربندی آجری و گنبد عرقچين استکه به صورت يک پوش عمل می کند . نظافتخانه حمام نيز در محوطه گرم خانه و در ضلعشرقی آن واقع شده و پوشش آن طاق چهار بخشی می باشد . تون ( آتشخانه ) در شمال غربیحمام واقع شده است . اين حمام اکنون متروکه بوده و هيچ گونه کاربری ندارد . اينحمام در قسمت سربينه دارای نقاشی های زيبايي بوده که در حال حاضر با سيمان سفيدپوشانده شده است . همچنين کار بنديهای زيبايي در اين بخش اجرا شده که علاوه بر نقشتزئينی – نقش سازه ای را نيز در اين بنا بعهده دارد . اين بنا همانند اکثر حمام هایاردبيل متعلق به دوره قاجاريه بوده و تا سال 1368 مورد استفاده قرار می گرفته است . قسمت زنانه اين حمام طی جند سال گذشته تخريب گشته و پس از ممنوعيت آن توسط اداره بهداشت به حالت متروکه رها شده است . اين بنا از ابتدا تحت تملک خانواده واثقی بوده که در سال 1380 توسط اداره کل ميراث فرهنگی استان اردبيل خريداری گرديده است . پی بنا سنگی با ملات شفته آهک و بدنه بنا آجری با ملات آهکی می باشد . پوشش بنا به صورت طاق گنبد می باشد که جهت تبديل زمينه مربع به دايره از کاربندی استفاده شده است . مالکيت اين بنا تا سال 1380 شخص بوده و از اسفند ماه 1380 تحت تملک اداره کل ميراث فرهنگی استان اردبيل در آمده است . اين بنا در جوار مسجد و پل ابراهيم آبادباقيماندهای از بافت تاريخی محله ابراهيم آباد می باشد . حمام ابراهيم آباد درنزديکی رود خانه بالخلو- واقع در خيابان آيت ا... مدرس - کوی ابراهيم آباد می باشد. موقعيت بنا در پلان شهری اردبيل نشان داده شده است .

حمام حاج شيخ

اين بنا در اول كوچه شهيدگاه ، از طرف ميدان عالي قاپو واقع گرديده و منسوب به اواخر دوره صفويه است . ورودي بنا از طريق يك هشتي زيبا با پوشش گنبدي مدور است و غرفه هاي اطراف آن با طاقهاي جناغي مسقف شده است . اين بخش نقاشي هاي زيبايي داشت كه بخش عمده آنها در سفيد كاري ها از بين رفته و تنها قسمتي از نقوش گل و بوته واسليمي ساده باقي مانده است . بخش اصلي حمام دو شاه نشين بزرگ متقابل ودو نيم گنبد كوچك دارد كه به خزينه آب گرم و در ورودي منتهي مي شود . گنبد اصلي مرتفع بوده و برستونها و طاقهاي كناري تكيه زده است .

حمام حاج محسن

اين بنا در كوچه ملا هادي اردبيل واقع گرديده و ظاهراً بناي اوليه آن مربوط به دوره صفويه است. بنا داراي دوقسمت مردانه و زنانه است كه در واحد زنانه آثاري از نقاشي هاي قديمي مشاهده مي شود . رختكن بنا هشت ضلعي است و با طاق ها وگنبد مدوري پوشش يافته است .

حمام کهنه

اين حمام در راسته پير عبد الملك بازار و در مسير خيابان آيت الله كاشاني كنوني قرار داشته كه در جريان احداث خيابان مذكور به سال 1335ه.ش ويران گرديد . حمام كهنه ظاهراً قديمي ترين حمام اردبيل به شمار مي رفت و داراي گنبدهاي جسيم ، طاق هاي گسترده و پايه هاي عظيم بوده و از كف بازار حداقل 10 متر پايين تر بوده و راه رسيدن به آن از 15 تا 20 پله مي گذشت .

حمام نصر

اين بنا متعلق به دوره قاجار است و طبق تحقيقات محلي و مطالعه در کتب تاريخي ( تاريخ گيلان و ديلمستان ، سيري در تاريخ آذربايجان و ... )بدليل خشکسالي و قحطي حادث شده در سال 1228 در هرو آباد (خلخالي کنوني ) بعنوان بنائي عام المنفعه براي تامين نيازهاي اهالي محل بنا شده است . حمام نصر خلخال که در جوار رود خانه نور علي چاي و در بافت بازار بنا گرديده است ، به دوره قاجار تعلق دارد و فرم معماري آن با تفاوتهاي جزئي از اصول کلي حمامهاي ايران پيروي مي کند . ورود به هشتي از طريق پيشخاني ميسر است که کف آن پايين تر از سطح خيابان مي باشد و با دو پله به سطح معبر مي رسد . اين قسمت داراي دو ورودي مي باشد يک ورودي به هشتي که به عنوان فيلتري ما بين سربينه و فضاي بيرون عمل مي کند و ورودي ديگر با چرخشي به سربينه منتهي مي شود تا جلوي ديد مستقيم از ورودي به سربينه گرفته شود . دالاني نيز به ابعاد 16/10 × 4/1 متر در قسمت شمالي به صورت الحاقي به پلان بنا اضافه گرديده که اين فضا نيز به هشتي ورودي منتهي مي گردد . اين راهرو از طريق سه دالان ارتباطي (ورودي ) در ارتباط با گرمخانه مي باشد . به احتمال قوي اين دالان محل چال حوض حمام بوده است . سربينه داراي پلان مربع با چهار بازوي کناري مي باشدکه با کاربندي به بزرگي که به فرم کلاه درويشي مي باشد ، منتهي مي گردد . پس از عبور از سربينه وارد مياندر و از آن طريق گرمخانه مي شويم . اين بخش که به فرم هشت ضلعي مي باشد ، در ارتباط با فضا هاي خدماتي و خزنيه مي باشد . اتاق تنظيف که در سمت شمال گرمخانه قرار دارد با توجه به فرهنگ مردم و ماهيت اين فضا به گونه اي طراحي گشته که در حاشيه قرار گيرد و ديد مستقيم به داخل به وسيله گردش و پيچش جرزها شکسته شود . سرويس بهداشتي نيز در ارتباط با مياندر ايجاد شده که دسترسي به آن هم از سربينه و هم از گرمخانه ميسر باشد . تون آتشدان و تاسيسات مورد نياز جهت گرم کردن آب در ضلع پشتي خزنيه بوده که بعدها تخريب گشته است . پي بنا با ملات شفته آهک کار شده است و جرزهاي و ديوار هاي ضخيم اين حمام به وسيله سنگ و آجر با ملات آهک اجرا شده است . پوشش سقف به صورت طاق و گنبد مي باشد که براي تبدل زمينه مربع به دايره جهت اجراي گنبد از کاربندي استفاده گرديده است . از قوسهاي مورد استفاده در طاقهاي اين بنا مي توان به پنج او هفت ، کليل ، گهواره اي وکشکولي اشاره کرد . اين حمام در قسمت سربينه داراي نقاشيهاي زبياي مي باشد که در حال حاضر با چند لايه گچ و سيمان سفيد پوشانده شده است . در حال حاضر پنج لايه تزئيني در اين قسمت به چشم مي خورد که تنها لايه اول (اصلي ) و لايه چهارم داراي ارزش هنري و تاريخي مي باشد . از ديگر تزئينات مي توان به کاربند يهاي اجرا شده در سربينه و گرمخانه اشاره نمود . آخرين مالک اين بنا خانواده ذکائي بوده اند اين حمام در سال 1381 توسط اداره ميراث فرهنگي خريداري گرديده و در حال حاضر جهت تبديل به اداره ميراث فرهنگي خلخال و موزه آثار باستاني در اختيار اين ادره مي باشد . عمليات رفع خطر و مرمت استحفاظي در اين بنا از شهريور 1381 آغاز گشته و هم اکنون عمليات مرمت استحکام بخشي در حال اجرا مي باشد .

حمام صفویه

این حمام در خیابان نایبی(سابق) اردبیل واقع شده و دارای ستون های مربع در رختکن و گنبد ضربی معمولی است .

حمام ملا هادی

حمام ملاهادی یا حاج محسن در کوچه ملاهادی اردبیل واقع شده است . حمام به دو بخش مردانه و زنانه تقسیم شده است .

حمام پیر عبدالملک(میرزا حبیب)

این حمام در محله پیر عبدالملک اردبیل واقع شده است .

سایر حمام ها

حمام آقانقی که شباهت کامل به حمام های حاج شیخ دارد ، حمام ابراهیم آباد در کوچه ابراهیم آباد ، حمام زینال در عالی قاپو ،کوچه زینال ، حمام منصوریه در عالی قاپو ، حمام میرزا ایمان که شبیه حمام حاج شیخ است ، حمام یعقوبیه در محله اوچ دکان ، حمام وکیل در خیابان امام خمینی ، حمام یساول در اونچی میدان و حمام زندان در کوچه زندان از دیگر حمام های تاریخی این استان به شمار می روند .

تپه خرمن

این تپه در روستای شیخ لر از توابع شهرستان گرمی مغان واقع شده است . از این تپه بر اثر گمانه زنی آزمایشی توسط هیئت حفاری استان ، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ، آثاری به دست آمده که به دوره پارت ها منسوب است . در گمانه زنی هایی که انجام شد ، گورهایی از نوع خمره ای و سنگی کشف شده است .

تپه قره شیروان

این تپه در روستای کورییم اردبیل واقع شده است . گورهایی در آن کشف شده که متعلق به سده های هشت و نه پیش از میلاد است .

تپه ساري قيه

در روستاي ساري قيه واقع در جنوب غرب نير که در کنار سرشاخه اصلي رودخانه بالخلو قرار دارد، تپه اي باستاني وجود دارد که آثار بدست آمده از اين تپه نشان مي دهد که تپه ساري قيه از هزاره اول پيش از ميلاد تا قرون اوليه اسلامي سکون بوده است.

تپه سايين

روستاي سائين در 30 کيلومتري جنوب اردبيل و 27 کيلومتري جنوب شرق شهرستان نير واقع شده است. آثار بدست آمده در تپه اين روستا متعلق به هزاره اول قبل از ميلاد است و به نظر مي رسد که از دژهاي قديمي منطقه بوده باشد .

تپه سرعين

در شمال غرب شهر سرعين و بر سر راه روستاي آلوارس تپه باستاني وجود دارد که احتمالاً هسته اوليه آبادي سرعين بوده است و يا اينکه دژ و پناهگاه سرعين در مواقع يورش مهاجمين به شمار مي رفته است . زمينهاي اطراف اين تپه بتدريج مرود دخل و تصرف قرار گرفته و اکنون جز خرابه چيزي از آن برجاي نمانده است .

تپه شاه

در 20 کيلومتري شمال غرب گرمي واقع شده و آثار تپه و دژي از گذشته در خود دارد .

تپه نادر

در جنوب غرب شهرک اصلاندوز و در محل بهم پيوستن رودخانه دره رود به ارسقرار دارد . اين تپه حدود 30 متر ارتفاع دارد و محيط آن حدود 1500 متر است . برخي معتقدند که تپه نادر به دليل اهميت و موقعيت استراتژيکي و نظامي آن از قديمي ترين قلاع منطقه بشمار مي رفته و قدمت آن تا هزاره سوم و چهارم قبل از ميلاد تخمين مي زنند .

تپه نادري

اين تپه در کنار رودخانه بالخلو و نزديک پل و دروازه قديمي اردبيل به سراب قرار دارد . به نظر مي رسد که اين تپه دژ نگهباني ورودي شهر از سمت غرب بوده باشد .

تپه باستاني سرقين

اين تپه در روستاي سرقين که در 20 کيلومتري غرب اردبيل واقع شده قرار دارد. سرقين که از روستاهاي قديمي و باستاني اردبيل است . اين روستا با يک جاده فرعي به طول شش کيلومتر به جاده اردبيل – سراب وصل مي شود . علاوه بر تپه مزبور گورستان قديمي آن به شکل دايره اي با سنگ چيني هاي بزرگ بر جاي مانده ارزش تاريخي و باستاني اين روستا را نشان مي دهد .

تپه قنبر(سلاخ تپه)

این تپه در شمال قریه "انار" مشگین شهر و در یک کیلومتری جاده مشگین شهر- اردبیل واقع شده است و به هزاره اول پیش از میلاد مربوط می شود. این تپه به ثبت تاریخی رسیده و شماره ثبتی آن 635 است .

سایر تپه ها

از دیگر تپه های تاریخی استان اردبیل می توان نارنج تپه در نزدیکی سامیان از دهستان کلخوران اردبیل ، نادر تپه سی در کنار رودخانه بالیقلی و پل قدیمی دروازه اردبیل کنار جاده اردبیل- تبریز ، تپه سرقین در روستای سرقین اردبیل(20 کیلومتری غرب اردبیل) ، تپه آق امام در روستای آتشگاه اردبیل(8 کیلومتری غرب اردبیل) ، گوور تپه سی در روستای شهره ور اردبیل ، اولو تپه سی در روستای جبه دار کلخوران اردبیل ، کرکق تپه در روستای کرکق از توابع کلخوران اردبیل ، تپه سایین در روستای سایین اردبیل و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد ، تپه شمس آباد در روستای شمس آباد کوراییم اردبیل ، منسوب به دوره ساسانی و اوایل اسلام تا سده سوم هجری قمری ، بوینو یوغون تپه در روستای ساری قیه از توابع نیر و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد و سده های اولیه اسلامی ، تپه کنازق در روستای کنازق از توابع نمین، مربوط به هزاره اول پیش از میلاد ، تپه سلوط در روستای سربند از توابع نمین و مربوط به دوره اشکانی و اوایل اسلام ، سربند تپه در روستای سربند از توابع نمین و مربوط به دوره اشکانی و اوایل اسلام ، آریا تپه در روستای آریا تپه از توابع نمین و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد ، قره تپه در روستای قره تپه از توابع نمین ، تپه حاجی نصیر در پنج کیلومتری نمین و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد ، بولان تپه نزدیک تپه حاج نصیر ، منسوب به هزاره اول پیش از میلاد ، یئدی دیو قیزی در پنج کیلومتری نمین ، تپه باستانی قوشا تپه در پنج کیلومتری نمین ، گور قلعه سی در غین منسوب به هزاره اول پیش از میلاد و ... نام برد

غار يخگان

اين غار در منتهي اليه جنوب شرقي شهرستان خلخال در ضلع غربي رشته فاسوله داغ (تالش) و در ارتفاع حدود 2400 متري از سطح درياي آزاد واقع شده است. فاصله غار يخگان از مركز شهرستان خلخال حدود 77 كيلومتر است. دسترسي به غار از طريق جاده شوسه به طول 74 كيلومتر و 3 كيلومتر راه پياده رو امكان پذير است.

غار هفت خانه

غار هفت خانه يا يدي اولر در جنوب غربي شهر خلخال و شمال روستاي گرمخانه و در ارتفاع حدود 1600 متر از سطح دريا واقع است. اين غار در فاصلة 20 كيلومتري شهر خلخال قرار دارد و بوسيلة جادة آسفالته كه از كيلومتر 16 جاده خلخال- هشتجين بطرف غرب (روستاي گرمخانه) منشعب مي شود به شهر خلخال مربوط مي شود.

• موزه شيخ صفي ( چيني هاي دوره صفويه ، قرآن فرامين ، سكه ، لباس)
  دوره:صفوي در سال 1372
  نشانی:اردبيل ـ ميدان عالي قاپو، بقعه شيخ صفي
• موزه حمام آقا تقي (بناي تاريخي ـ مردم شناسي)
  دوره:ايلخاني در سال 1378
  نشانی:اردبيل ـ ميدان عالي قاپو، ابتداي خيابان سعدي
• موزه خلخال (باستان شناسي)
  دوره:معاصر در سال 1374
  نشانی:خلخال ـ خيابان كارگر شمالي، جنب شهرداري
• موزه مشكين شهر (باستان شناسي)
  دوره:معاصر در سال 1374
  نشانی:مشكين شهر ـ خيابان شهيد مفتح، جنب بقعه شيخ حيدر

بناهاي ياد بود تاريخي

• بازار اردبیل         اردبیل
• قلعه قدیمی         مشکین شهر
• آرامگاه شیخ حیدر         مشکین شهر
• مقبره شیخ جبرئیل         اردبیل
• آرامگاه شیخ صفی         اردبیل

مقبره امامزاده سيدابوالقاسم (ع) (قره داش)

آرامگاه امامزاده سيدابوالقاسم در قسمت غربي سرعين واقع شده است . بعد از شهادت سيدابوالقاسم (ع) قبر متبرکه امامزاده در اين محل واقع مي شود و بر روي آن سنگهاي سياهي که نحوه شهادت و موقعيت قبر بر روي آنها نوشته شده بوده باقي مي ماند ، به همين سبب به قره داش (سنگ سياه) نيز مشهور مي باشد . در زمان صفويان اين امامزاده مورد شناسائي قرار گرفته و آرامگاهي بر روي آن ساخته مي شود ، آثار آرامگاه ساخته شده در آن زمان تا چند دهه اخير باقي بوده که مقداري از آن بر اثر عوامل طبيعي از بين رفته و در اثر زلزله سال 1375 بطور کلي از بين رفته که باعث گرديد بنا و آرامگاهي جديد بر روي آن احداث کنند .

مقبره امین الدین جبراییل

این مقبره که متعلق به امین الدین جبراییل پدر شیخ صفی الدین اسحق جد سلاطین صفوی است ، در روستای کلخوران اردبیل واقع شده است . تاریخ بنای اولیه به نیمه اول قرن دهم هجری قمری مربوط است . در ازاره مدخل ورودی کاشی کاری شده و بالای آن یک بیت شعر نوشته شده است . بالای درب ورودی ، تصویر یک شیر و یک پلنگ در دو سوی پنجره نقاشی شده و هر یک با یک زنجیره بسته شده اند و نشان از سبک و سیاق منسوب به دوره صفوی و اوایل سده یازدهم هجری دارند . رواق ، بنایی است مستطیل شکل که با طاق ضربی آجری پوشیده شده و دو سوی خاوری و باختری آن نیز ، دو خواجه نشین منظم ساخته شده است که طاق ضربی آجری دارد . سقف رواق و خواجه نشین ها گچبری است و با رنگ های آبی و طلایی و با اسلیمی های ساده و توریقی و گل های شاه عباسی نقاشی شده اند . ازاره رواق ، با کاشی معرق و در برخی قسمت ها با کاشی های هشت ضلعی منظم فرش شده و حد فاصل چهار کاشی ، با مربع های کوچک پوشیده شده است . رواق مقبره از نظر تزیینات و رنگ، ملایم و هماهنگ می باشد . ازاره کاشی کاری ، مجموعه گچبری و نقاشی سقف و دیوارها را که در عین سادگی از تنوع شگفت از جهت طرح های مختلف برخوردار است در بر گرفته و فضایی مناسب را برای زایران فرآهم آورده است . در این میان، در چوبی مقبره که خود یکی از آثار بسیار ارزنده و جالب هنری می باشد ، بر جای مانده است . روی این در، منبت کاری های چشمگیر بر اساس تقسیم بندی هندسی کار شده و اشعار گوناگون در قسمت های مختلف آن برجسته کاری شده است . پس از آن که از این در چوبی، وارد مقبره می شویم ، اتاقی به شکل مربع با چهار رواق قرار دارد که همه آن ها مانند راهرو، ضربی آجری بوده و از داخل، گچ بری ومقرنس کاری شده است . همه سطوح آن در بدنه دیوار و سقف ، با اسلیمی های مختلف و ترنج ها و شاه عباسی ها نقاشی شده اند . آخرین تعمیرات و مرمت کاری در این قسمت مقبره به سال 1030 هجری قمری مربوط می باشد و طاهر بن سلطان محمد نقاش ، آن را انجام داده است . در متن بقعه مقبره ، صندوق ساده شیخ جبراییل قرار گرفته که ابعاد آن 50/1× 2×3 متر است . در بدنه دیوارهای بقعه، لوحه ای کمربندی از کلام خدا گچبری شده است . در دو سوی شاه نشین جنوبی مقبره ، دو اتاق شش ضلعی به قطر 30/3 متر و اضلاع 25/1 متر ساخته شده است که از ویژگی های معماری مانند طاقچه بندی دیوارها ، مقرنس کاری سقف ، گچبری و نقاشی های سطوح گوناگون اتاق ها برخوردار است . این اتاق ها مجموعه ای از انواع اسلیمی ها و ترکیبی از رنگ های سبز ، آبی خاکستری ، قهوه ای ، قرمز ، فیروزه ای در متن ها و صورتی ، سفید و طلایی بر گل ها و اسلیمی ها است .

مقبره شاه اسماعیل صفوی

مقبره شاه اسماعیل اول صفوی ، بنای کوچک ، مربع شکل با گنبد روپوش آجری است . سقف این گنبد با نقاشی های طلایی تزیین شده است . یک صندوق خاتم کاری مرصع نفیس بر روی مرقد نهاده شده که از شاهکارهای هنری بسیار ارزشمند دوران صفوی است .کف و ازاره مقبره شاه اسماعیل با کاشی گلدار و بالای آن با کاشی آبی زرنگار پوشیده شده است . بالای آن ها یک ردیف حاشیه اسلیمی ماری و گل های ظریف شاه عباسی شده و بالاتر از آن، کتیبه ای سرتاسری با خط ثلث در متن مشکی گچبری شده است . بالای آن دو ردیف ، حاشیه ای دیگر با اسلیمی خرطوم فیلی و توریقی نقاشی شده است . از این حاشیه ، فیل گوش ها و آویزهای سقف آغاز می شود که به گونه ای بسیار زیبا در متن مشکی نقاشی و طلاکاری شده است . روی مقبره شاه اسماعیل گنبدی ساخته شده که کاشی های سفید آبی و فیروزه ای در متن اسلیمی و آجری با خط ثلث نام ائمه اطهار تزیین شده است . بالای این گنبد ، پنج شمشیر نصب شده است که نماینده اسلحه خانواده هایی بوده که به شاه اسماعیل در رسیدن به سلطنت کمک کردند .

مقبره شیخ حیدر

مقبره شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول که بنایی شبیه برج است با شماره 184 به ثبت آثار باستانی ملی رسیده است . این مقبره در باغ سبز و با صفایی که قبرستان قدیمی مشگین شهر بوده و در مرکز شهر قرار دارد ، واقع شده است . نمای خارجی این بنا به صورت برج بلندی به ارتفاع تقریبی 18 متر و به قطر 5/10 متر به صورت استوانه ای است که در چهار سوی آن نمای درگاه مانندی با تزیینات معقلی تعبیه نموده و ورودی اصلی فوقانی را در جبهه باختری قرار داده اند . عده ای از باستان شناسان و مورخین سال بنای آن را اوایل قرن دهم یعنی سال 915 هجری قمری می دانند ، ولی بنالدویلبر معتقد است که این بنا از آثار قرن هفتم و هشتم هجری قمری است و در دوره صفویه نسبت به تکمیل و تزیینات کاشی کاری آن همت گماشته اند . با توجه به نوع مقرنس کاری کتیبه های کوفی نظریه بنالد ویلبر صحیح به نظر می رسد . این بنا تقریبا مقارن با اواخر حکومت مغول می باشد و کاشی کاری آن کامل تر از کاشی کاری مقبره اولجاتیو در سلطانیه است و به 709 تا 711 هجری قمری مربوط می شود . بند برج بنا به احتمال قوی از سوره های قرآن به صورت کاشی های فیروزه ای در متن آجر تزیین شده است . قبل از این که متن آن خوانده شود این جا را بقعه "الله علی الله" می گفتند . یکی از اساتید خط کوفی بر اساس نظریه خود بدنه بنا را از سوره های قرآن دانسته است . طاق این قسمت بر روی ستون آجری در وسط و دیواره های جانبی قرار دارد . مدفن شیخ حیدر در منتهی الیه سردابه قرار گرفته است . پلان برج یا اتاق فوقانی به شکل دوازده ضلعی منظمی است که هر ضلع آن 20/2 متر می باشد و به علت احداث شیارهای سراسری در سطح داخلی برج ، بنا بلندتر ساخته شده و ارتفاع بیشتری دارد . دیوارهای جانبی داخل قبلا دارای تزیینات گچ بری بوده که به مرور زمان از بین رفته است . امروزه در داخل بنا هیچ گونه تزیینی وجود ندارد و تاکنون تاریخ و کتیبه ای که نشان گر صاحب اصلی این مقبره باشد ، به دست نیامده است . در ورودی و سه پنجره آن با مقرنس کاری گچی و کاشی تزیین شده است و قاب محرابی شکل بر همه جای بنا دیده شده می شود . در دو سوی در ورودی، دوگل پر و دو قطعه سنگ رسوبی کرم رنگ به ابعاد 80× 70 سانتی متر کنده کاری شده که به دوره پیش از صفویه منسوب است. سطح داخلی بنا نیز بسیار زیبا است . مقطع بنا در سطح داخلی 12 ضلعی منتظم و هر ضلع آن 2/2 متر است . قسمت بالا با باریکه های گوشه و کمی بالاتر با طاقچه های نیمه مدور که بالای آن ها مقرنس کاری آجری است ، بلندتر جلوه می کند . قاب و نمای محراب مانند سردر و پنجره های مسدود و به رنگ های سیاه ، آبی سیر و سفید در قرنیس ، کاشی لعاب ، شکاف روکار آجری با کاشی های مربع آبی روشن که طرح سراسری و اسامی مقدسی تشکیل می دهند و هم چنین سفال بدون لعاب قرمز در کتیبه های خراب شده در دور سردر ، مجموعه زیبایی های معماری آن را تشکیل می دهد.

بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي

بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي در ميدان عالي قاپو واقع شده و به شماره 64 ثبت ملی است . مجموعه بقعه صفي الدين اردبيلي پس از وفات در سال 735 ه.ق به وسيله فرزند وي صدرالدين موسي پايه گذاري شد و سپس در طول ايام مخصوصاً پس از شروع حکومت صفويه با توجه به ارادت و اقدام خاصي که پادشاهان صفوي نسبت به جد خود معمول مي داشتند واحدهايي بصورت بخشهاي الحاقي به مجموعه قبلي اضافه شده و در عهد شاه عباس نيز براي تکامل و تزئين اين بناي باعظمت احتمام وافي و کافي مبذول داشته اند . اين بناي عظيم شامل گنبد الله الله ، گنبد جنت سرا دارالمتولي ، قنديل خانه ، حرم سرا و ... مي باشد

بقعه کوراییم

بقعه کوراییم در وسط قبرستانی در روستای کوراییم در30 کیلومتری شهر اردبیل واقع شده و شمال بنای چهارگوش است که هر ضلع آن پنج متر طول دارد . این بنا در فهرست آثار تاریخی نیز به ثبت رسیده است .

سایر بقاع

بقعه سید دانیال در روستای خانقاه خلخال ، آرامگاه پیر اشرف در شهر اردبیل ، مزار حسن داش در محله حسن داش مشگین شهر ، عوض الخواص بن فیروز شاه زرین کلا (در جوار مقبره جبرئیل در روستای کلخوران اردبیل واقع شده است) ، سید محمد الاعرابی ( در محوطه شمال غربی بقعه شیخ جبرائیل واقع شده و بنای آن به شکل مربع است ) و بقعه شاه اسماعیل صفوی با بنای کوچک مربع شکل با گنبدی پوش آجری از دیگر بقاع مطرح استان اردبیل است .

بقعه شيخ جبرائيل كلخوران

بقعة شيخ جبرائيل كلخوران پدر شيخ صفي الدين اسحق اردبيلي، جد سلاطين صفوي مي باشد كه در روستاي كلخوران در 3 كيلومتري اردبيل قرار دارد كه مقبرة شيخ امين الدين جبرائيل به صورت يك هشت ضلعي در وسط باغ قرار گرفته است.گنبد تخريب شده آن در چند دهة اخير بازسازي شده است. داخل بقعه با نقاشي برجسته روي گچ و كتيبه هايي با خط عليرضا عباسي مزين گشته است. قدمت : صفويه

گورستان انار

در روستای انار مشگین شهر و در 24 کیلومتری این شهر ، گورستانی وجود دارد که سنگ قبرهای متنوع آن از نظر شکل و جنس و نبشته های متعدد جالب توجه است . زیباترین این سنگ ها یک جفت سنگ قبر افراشته به ارتفاع 62/1 متر است که دارای نبشته ای است . در زیر سنگ نبشته ها محراب بوده و در بالای لچک آن دو گل هفت پر نقش یافته است . در بالای نبشته های ساقه و بالای آن کلاهکی با 12 ترک ، شبیه کلاه دراویش وجود دارد و شهادتین با کلام علی خلیفه الله منقور است .

گورستان کرجان

در قسمت باختری دهکده کرجان کلخوران از توابع اردبیل ، گورستانی تاریخی قرار دارد که در آن، انواع سنگ ها روی گورها نهاده شده است . به مرور زمان با زیر کشت رفتن تدریجی منطقه ، قبرستان در زیر خاک مدفون شده است . در این گورستان چندین سنگ گور اسلامی به شکل صندوقی از سنگ خارا دیده می شود که دارای خطوط برجسته کوفی است و به مقدار محدود دارای جدول بندی و خط کشی و نقوش ساده اسلیمی توریقی است . خطوط به نسبت خوش کوفی ثلث نشان از رسم الخط زمان گورکانیان دارد و به سده ششم تا هشتم هجری مربوط می شود .

گورستان اصلان دوز منان

در اطراف اصلانه وزمنان و به هزاره اول پیش از اسلام می رسد .

گورستان شام اسبی

این گورستان در شام اسبی اردبیل قرار دارد و منسوب به سده های ششم تا هشتم هجری است .

برج يا گنبد شاطر

این برج در روستای صومعه و 5/8 کیلومتری اردبیل در یک فضای وسیع و گسترده بنا شده است . در حوالی برج به فواصل گوناگون ، تپه های باستانی قرار دارد . بیشتر آنها مربوط به دوره های پیش از اسلام به ویژه دوره اشکانی است . از کتیبه و پوشش بنا چیزی برجای نمانده است ولی از شیوه معماری برج و شباهت آن با مقبره چلبی اوغلو در سلطانیه چنین برمی آید که احتمالاً از بناهای قرن هشتم هجری باشد .

برج قارلوجا

این برج در قشلاق قارلوجا در کنار رود ارس در مسیر راه خمارلو- اصلاندوز واقع شده است . مصالح ساختمانی آن از سنگ تراشیده شده است . این برج منسوب به دوره مغولی و متعلق به سده هشتم هجری است .

كوه کوهستان ارسبالان(قراداغ)

اين کوهستان از سوي غرب به دره رودخانه «خال پيلرچاي»، از جنوب به دره رودخانه اهرچاي و قره سو ، از شرق به مرز ايران و جمهوري آذربايجان و از شمال به رودخانه ارس محدود است . کوهستان ارس را مي توان دنباله رشته کوه هاي قفقاز به شمار آورد که دره ارس آن ها را از هم جدا مي کند. اين کوهستان که 9500 کيلومتر مربع وسعت دارد، از کوه هاي به نسبت بلند تشکيل يافته است که بلندترين قله آن ، کوه "سورجر تپه" به ارتفاع 2946 متر است .

رشته سبلان – جلفا

اين رشته ، از کوهپايه هاي غرب آغاز مي شود و رو به غرب تا شمال تبريز ادامه مي يابد و از آن جا به سوي شمال غربي منحرف مي شود و سرانجام به دره آغ چاي مي انجامد . رشته کوه سبلان – جلفا بيش از 260 کيلومتر درازا دارد و عرض آن در باريک ترين محل (جنوب اهر) به 31 کيلومتر و در پهن ترين محل به حداکثر 70 کيلومتر (شمال سراب) مي رسد . مساحت آن نيز 12900 کيلومتر مربع است . اين رشته کوه ، از شرق به غرب به ترتيب از کوه هاي مهم تشکيل مي شود که بلندترين آن ها قله سبلان به ارتفاع 4811 متر است که در 41 کيلومتري غرب اردبيل است . سبلان در غرب شهر اردبيل، 4811 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. ارتفاع نسبي آن نسبت به دره قره سو در حدود 3400 متر است . رشته کوه آتشفشاني خاموش سبلان از دره قره سو در شمال غرب اردبيل آغاز مي شود و در جهت شرقي – غربي به طول 60 کيلومتر و عرض تقريبي 48 کيلومتر تا کوه قوشاداغ درجنوب اهر امتداد مي يابد . سبلان پس از دماوند معروف ترين کوه آتشفشاني خاموش ايران است که بر اثر فعاليت هاي آتشفشاني ، مخروط قله آن شکل گرفته است و در دهانه مخروطي آتشفشان ، درياچه اي بسيار زيبا به وجود آمده است که در طول سال پوشيده از برف و يخ است . بلندترين قله سبلان «سلطان ساوالان» نام دارد و دومين قله آن را «حرم داغي» مي گويند که نوکي تيز و غيرقابل صعود دارد . قله سوم که ارتفاع آن نسبت به سلطان ساوالان کم تر است، کوه «جنوار داغي» نام دارد. يکي از ويژگي هاي بارز منطقه سبلان، وجود ده ها چشمه معدني آب گرم است که در اطراف اين کوهستان از سرعين گرفته تا «قوتورسو» پراکنده اند. اين آب ها، بيشتر در سرعين متمرکزاند. سبلان از ديدگاه زيست محيطي، منطقه اي پربار است. وجود زيستگاه هاي حيات وحش، درياچه ها، برکه هاي آب به عنوان زيستگاه پرندگان و گياهان متنوع، مراتع گسترده، رودخانه هاي پرآب، چشمه هاي زلال و گوارا، آب و هواي مطبوع همه و همه حکايت از باروري منطقه با اکولوژي بي مانند دارد . زيستگاه هاي وحوش در ارتفاعات پايين شمال و شمال شرقي سبلان است که تا جاده مشگين شهر به اردبيل را در بر مي گيرد و گذار اصلي مهاجرت و ييلاق – قشلاق قوچ و ميش ارمني محسوب مي شود و داراي وضعيت زيستگاهي مناسب است

رشته کوه باغرو (تالش)

باغرو طولاني ترين رشته کوه در استان اردبيل مي باشد. اين رشته امتداد سلسله جبال البرز است که از خراسان تا قفقاز کشيده شده است. رشته کوه باغرو در موازات کناره درياي خزر سرتاسر شرق استان را فرا گرفته و خط الرأس آن حوزه خزري را از استان اردبيل جدا ميکند. اين رشته کوه از منتهي اليه شرقي کوههاي صلوات (برزند) آغاز و در سرتاسر حدود شرقي استان با افزايش تدريجي ارتفاع به طرف جنوب کشيده شده است و در خارج حدود استان، سرانجام به رشته کوه البرز مي پيوندد. رشته کوه باغرو در قسمتهاي مختلف خود به نامهاي پشته سارا ، تالش ، پلنگا نيز ناميده مي شود . رشته پلنگا در حوالي درياچه نئور از رشته اصلي منشعب و در سراسر شهرستان خلخال کشيده شده است . بلندترين نقطه اين شاخه فرعي قله 3322 متري آق داغ و کوههاي پلنگا (2886 متر)، سهدي (2715 متر) و ازنو (2412 متر)، از ديگر قلل آن مي باشند .

صلوات داغي

از شمالي ترين نقطه استان ادامه رشته کوه قره داغ (سياه کوه) که از استان آذربايجان شرقي به سمت شرق کشيده شده است،گذشته و به دره رودخانه قره سو و دره رود ختم مي شود. شاخه اي از اين رشته کوه در آنسوي دره رود که به کوههاي خروسلو و شاخه اي ديگر به کوههاي برزند (صلوات داغ) مي پيوندد .

قله سرجرتپه - قله سلطان ساوالان - حرم داغی - جنوارداغی - گوی داغ - کسری داغ - آغان داغ - قزل گل داغی

در ايران برطبق تعريف مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي وزارت صنايع آب معدني به آبهائي گفته مي شود که داراي املاح معدني، عناصر جزئي يا ديگر ترکيبات باشد و مستقيماً از چشمه يا نقاط حفر شده از طبقات زيرزميني بدست آمده و داراي خواص بهداشتي و درماني باشد و سرانجام مورد تائيد و بررسي متخصصان ذيصلاح قرار گرفته باشد . چشمه هاي معدني يا آبهاي معدني معمولاً به آبهايي گفته مي شود که از تشکيلات زمين ساخت خارج و داراي اثرات بيولوژيک و خواص درماني بوده و توسط مجامع علمي و پزشکي تأييد شده باشند . استان اردبيل بويژه منطقه توده آتشفشاني سبلان از نظر تعداد فراواني چشمه هاي معدني در سطح کشور بي نظير و معروف مي باشد .

رودخانه ارس

ارس مهمترين و پرآب ترين رودخانه شمالي ايران در منطقه آذربايجان است که از غرب جلفا تا اصلاندوز مغان (استان اردبيل) در طول نوار مرزي ايران و جمهوري آذربايجان جريان دارد . ارس که در زبان آذربايجاني "آراز" گفته مي شود پس از طي مسافتي سرانجام به درياي خزر مي ريزد . دو سد بزرگ يکي در محل قزل قشلاق ماکو و ديگري سد انحرافي ميل مغان در غرب اصلاندوز و سد خدآفرين در ناحيه خمارلو که روي اين رودخانه ساخته شده است . در بستر رودخانه ارس 805 جزيره کوچک و بزرگ خالي از سکنه وجود دارد که به زبان محلي به آن "شام" مي گويند .

رودخانه بالخلي

بالخلي از جمله رودخانه هاي دائمي استان مي باشد که از گردنه بالخلي "جنوب غربي شهر نير" حد فاصل دو رشته بزقوش و سبلان سرچشمه مي گيرد ، سرشاخه هاي مهمي نظير برجلو چاي ، سقزچي چاي ، آغلاغان ، جوراب چاي ، درويش چاي ، لاطران چاي و... در مسير به اين رودخانه پيوسته و آنرا پرآب مي سازند . اين رودخانه از وسط شهر اردبيل مي گذرد و سرانجام در شمال اردبيل به رودخانه قره سو تخليه مي شود.

رودخانه قره سو

رودخانه قره سو از رشته کوههاي تالش (باغرو) در شرق اردبيل سرچشمه مي گيرد و در مسير خود ضمن عبور از دشت اردبيل آبهاي جاري اين قسمت از جمله بالخلي چاي را جمع آوري مي نمايد . اين رودخانه دامنه هاي شمالي توده سبلان را دور زده و در شمال غرب شهر مشکين شهر در محل کوجنق آب رودخانه اهر چاي را نيز دريافت کرده و سپس با يک انحراف قائم به سمت شمال جريان مي يابد و نام درود (دره رود) مي گيرد و سرانجام در محل اصلاندوز به رودخانه مرزي ارس تخليه مي شود .

رودخانه خياو

خيوچاي يا خياوچاي از سرشاخه هاي مهم رودخانه قره سو در شهرستان مشکين شهر است. اين رودخانه از ارتفاعات هزار ميخ ، آيي قاري ، دلي آلي ، جنوار داغي سرچشمه مي گيرد و سرتاسر دره موئيل را طي نموده و به قره سو مي ريزد . اين رودخانه مهم ترين زيستگاه ماهي قزل آلاي خال قرمز در استان اردبيل مي باشد.

رودخانه هروآباد

هروچاي در شهرستانهاي خلخال و کوثر که جنوبي ترين شهرستانهاي استان اردبيل محسوب مي شوند ، جريان دارد . اين ناحيه وسيع توسط چندين روخانه بزرگ و کوچک زهکشي شده و تمامي آبهاي سطحي آن از طريق قزل اوزن و سفيدرود به درياي خزر مي ريزد . هروچاي از ارتفاعات جنوب شهر خلخال سرچشمه گرفته و بسوي شمال مي رود . آرپا چاي تقریباً در همان امتداد ولي در جهت مخالف از شمال به جنوب جاري است .

مساحت جنگل ها وبيشه زار هاي طبيعي استان اردبيل بالغ بر 6/61968 هكتار برآورد مي گردد كه در سه ناحيه رويشي خزري ( هيركاني ) – ارسباراني و ايران- توراني واقع شده است . گونه هاي غالب جنگل هاي استان اردبيل را فندق ، ارس ، بلوط ، زبان گنجشك ، افرا تشكيل مي دهند . سرانه جنگل در استان اردبيل حدود 04/0 هكتار ( 400 متر مربع ) مي باشد . براي رسيدن به سطح سرانه جنگل در كشور استان اردبيل به بيش از 200 هزار هكتار جنگل كاري نياز دارد . در حال حاضر براي دو ناحيه رويشي ( خزري و ارسباراني ) جنگل هاي استان اردبيل طرح مطالعاتي تهيه شده است . ناحيه ي رويشي هيركاني در اردبيل ، مناطق فندقلو را شامل مي شود كه سطحي در حدود 6/5723 هكتار را در بر مي گيرد . اين ناحيه داراي تيپ هاي مختلف الف ) تيپ خالص فندق ب) تيپ راش- ممرز ستان ج) تيپ بلوط – ممرزستان د) تيپ فندق – ممرزستان مي باشد كه گونه هاي همراه آن عباتند از : ازگيل ، زالزالك ، شير خشت ، هفت كول ، سياه اربه ، ال اسبي جنگل هاي اين منطقه داراي تاج پوشش متفاوت در مناطق مختلف مي باشد كه حدود متوسط تاج پوشش 60-50 درصد مي باشد . ناحيه ايران توراني در استان اردبيل مناطق جنگلي شهرستان هاي كوثر و خلخال را شامل مي شود كه در دو منطقه ي ارسستان و پهن برگان واقع شده است . در منطقه ارسستان گونه غالب ارس بوده كه گونه هاي همراه عبارتند از : بنه ، بادام وحشي ، كيكم ، آلوچه وحشي ، تنگرس ، زالزالك و ... در منطقه پهن برگان در بخش اندبيل خلخال گونه غالب بلوط به همراه گونه هاي : افرا، زبان گنجشك ، وليك و ... مي باشد . مساحت اين جنگل ها در حدود 15/43029 هكتار مي باشد . ناحيه رويشي ارسباران شامل مناطقي در شهرستان هاي مشگين شهر ، پارس آباد و مغان و گرمي ميباشد . گونه ي غالب دراين مناطق گونه بلوط بوده كه همراه با گونه هاي زبان گنجشك افرا ، فندق ، وليك ، آلوچه و زالزالك به وفور يافت ميشود مساحت اين جنگل ها در شهرستان مشگين شهر 25/5212 هكتار ، در شهرستان گرمي هكتار4/722 ودر پارس آباد مغان 5/455 هكتار و در شهرستان بيله سوار 2/502 هكتار برآورد مي گردد . اين جنگل ها به صورت پراكنده در اين مناطق قرار دارند كه خود دليل بر نابودي اين جنگل ها مي باشد . از جمله عوامل ديگر تخريب اين جنگل ها وجود دام در داخل جنگل ، استفاده بي رويه مردم از درختان ، تخريب اراضي جنگلي به منظور ايجاد اراضي زراعي و ... مي باشد .

آمار وضعيت جنگلها و بيشه زار هاي طبيعي استان اردبيل به تفكيك شهرستان ها

گيزلين پاچ

معادل فارسي اين کلمه "قايم موشک بازي" است و ترتيب بازي نيز تقريبا به همانگونه مي باشد . در اين بازي دسته اي از کودکان يک نفر را از بين خود وادار به بستن چشم يا روي کردن بديوار مي نمودند. آنگاه خود بي سر و صدا و به نحوي که او در نيابد از کنار وي دور شده هر يک در جائي پنهان مي گشتند دقايق بعد آنکه چشمش بسته بود با صداي بلند داد مي زد "گيزلين پاچ و گلديم قاچ" و بلافاصله در پي جستجوي آنها به اينطرف و آنطرف مي رفت و در يک مدت متعارف اگر موفق يافته يکي از آنها را پيدا مي کرد برنده مي شد و الا بچه ها از مخفي گاه خود در آمده به محل اوليه باز مي گشتند .

گيرجنه بازي

گيرجنه به معني فرفره در زبان فارسي امروزي است و مراد از آن جسمي است که بدور خود مي چرخد . اين کلمه در اردبيل و در معني خاص به تکه چوبي گفته مي شد که خراطها آنرا به شکل استوانه و به قطر تقريبي سه تا چهار سانتي متر و ارتفاع هفت تا هشت سانتيمتر مي تراشيدند و يک قاعده آنرا بشکل مخروط در مي آوردند . وسيله بازي غير از گيرجنه "قمچي" بود و آن عبارت از ترکه اي از چوب بود بطول تقريباً نيم متر که بر يک سر آن نواري از پارچه و قماش يا نخ کنفي و غيره مي بستند و طول اين نوار به درازاي چوب قمچي انتخاب مي کردند . گيرجنه را بر روي نوک تيز آن با دست و در روي زمين صاف مي چرخانيدند و سپس برآن مي زدند و بدين طريق آنرا به چرخش وا مي داشتند و چه بسا که ساعتها خود را با آن سر گرم مي ساختند .

چلينگ آغاج

نام فارسي آن "الک دولک" است ولي طرز بازي آن دو در اردبيل و تهران با هم فرق داشت . وسيله اين بازي دو تکه چوب دستي يکي بطول تقريبي 75 و ديگري 20 سانتيمتر بود که اولي را "آغاج" بمعني چوب و دومي را "چلينگ" مي گفتند . اين بازي در اردبيل دو مرحله داشت "توخماغي" و "ياني" در قسمت اول بازي که نوبت بازي با او بود آغاج را از يک سر در کف دست طوري مي گرفت که دو سه سانتي متر آن در بالاي دست و بقيه در زير دست او رو به پائين قرار گيرد آنگاه چيلينگ را بر روي آن دست و پشت بر آمدگي چوب مي گذاشتند و سپس آنرا به هوا مي انداختند و با پائين چوب محکم مي زد .

تکسن جوت

با خوراکيهائي مثل نخود چي و کشمش صورت مي گرفت و يکي از بازيکن ها از آنها را در مشت بسته خود گرفته از ديگري مي پرسيد "تک سن جوت" يعني تعدادي که در دست اوست طاق مي باشد يا جفت ؟ اگر جواب طرف با آنچه که در مشت او بود مطابق در مي آمد برنده مي شد و آن مقدار نخود چي يا کشمش را که در دست وي بود از او مي گرفت . اما اگر جواب او با آن مطابق در نمي آمد بازنده مي شد و به همان تعداد از آن خوردني به وي مي داد .

گلين و بيگچه

مهمترين بازي آنها عروسک بازي بود که بنام "گلين" مي ناميدند . گلين در زبان ترکي بنام "عروس" است و در عمل به مجسمه هاي بخصوصي گفته مي شد که به شکل عروس مي ساختند . در قديم خود دخترها آنها را مي ساختند و گاهي هنر قابل تحسيني در اين باب از خويش نشان مي دادند و عروسکهاي مي دوختند که در حد خود از بهترين آنهائي مي شدند که انسان مي تواند با دست و با مواد اوليه بسازد . مواد لازم براي ساختن ساده ترين آنها سر شاخه هاي نازک چوب و يپبه و چيتهاي رنگارنگ بودند دو تکه چوب را بشکل صليب و به اندازه اي که مي خواستند با نخ به هم مي بستند . آنگاه در قسمت بالاي آن با پنبه و گاهي با گذاشتن دگمه صورتي بشکل دايره ترتيب مي دادند و براي زيبائي روي آن پس از نقاشي پرده خارجي قلوه گوسفند را که پرده شفاف و حاکي ماوراء بود و بنام "بوئرگ" خوانده مي شد مي کشيدند.

بش داش

نحوه بازي چنين بود که يکي از آنها که نوبت بازي با او بود پنج سنگ مزبور را در کف دست گذاشته همه را با هم رو به بالا در هوا مي انداخت و بلافاصله پشت همان دست گذاشته همه را با هم رو به بالا در هوا مي انداختند و بلافاصله پشت همان دست را براي گرفتن آنها در مسير سقوط آنها قرار مي داد . اگر سنگها ولو يکي از آنها در پشت دست قرار مي گرفت همانها را بهمان شکل باز در هوا مي انداخت و اين بار با کف دست آنها را مي گرفت در حرکت سوم و چهارم و پنجم هم سنگها را در زمين مي ريختند و يکي از آنها را برداشته به هوا مي انداختند و تا گرفتن آن سنگهاي روي زمين را ابتدا دو تا دو تا بعد سه تا و يکي و بالاخره هر چهار تا را يکجا از زمين برداشته با همين دست که سنگها در آن بود سنگي را که از هوا پائين مي آمد مي گرفتند اگر موفق باين کارها نمي شدند خودشان مي مردند و بازي را تحويل طرف مي دادند . در مرحله ششم نوبت تعويض سنگها بود بدين معني که سنگها را همچنان در زير زمين مي ريختند و يکي را برداشته به همان شکل به هوا مي انداختند و تا گرفتن آن يکي از سنگها را برمي داشتند . در نوبت دوم که سنگها را به هوا مي انداختند آنرا که از زمين برداشته بودند با يکي از سنگها که در زمين بود عوض مي نمودند و بدين طريق پس از آنکه يک يک آنها را تعويض مي کرد مرحله هفتم بازي آغاز مي گرديد . در اين مرحله هم سنگها را به زمين ريخته يکي را برمي داشتند . آنگاه دو انگشت بزرگ و ابهام را بصورت دروازه اي در مقابل آنها مي گذاشتند و در فاصله ايکه سنگ برداشته شده را که به هوا انداخته بودند ، بگيرند . سنگهاي روي زمين را يک يک با دست ديگر زده از آن دروازه مي گذرانيدند . در مرحله هشتم سنگها را در کف دست گذاشته يکي را به هوا انداختند و تا گرفتن آن سنگهاي ديگر را يکجا روي زمين مي گذاشتند و با ر ديگر آن سنگ را که گرفته بودند به هوا انداخته تا پايین آمدن آن چهار سنگ ديگر را يکجا از زمين برداشته و سنگ به هوا انداخته شده را نيز مي گرفتند . اگر اين مراحل بپايان مي رسيد آن يکي برنده مي شد و هر گاه در وسط بازي با اصطلاح خودشان مي مرد بار ديگر که نوبت به او مي رسيد از همانجا که مانده بود بازي را تعقيب مي نمود .

در برخي از مناطق اين استان چون منطقه مغان و ارسباران ، درميان عشاير كوچ نشين و ميان روستاييان استفاده از لباس هاي محلي توسط مردان و زنان عموميت دارد . لباس هاي محلي ايل شاهسون و ارسباران يكي از مهمت ترين جاذبه هاي فرهنگي به شمار مي آيند. مردان ايل پوشاك اختصاصي ندارند . پوشاك آنها كت وشلوار و كلاه ( معروف به كپي يا كلاه ترك دار و نظير كلاه مردان گيلان ) مي باشد . پيراهن زنان ايل شاهسون از رنگ هاي متنوع و شاد تشكيل شده و بلند است . تنبان شليته اي است كه زنان مي پوشند و شبيه تنبان هاي بانوان گيلان ، بختياري و قشقايي است . جليقه زنان شاهسون را پارچه هاي دوخته شده بدون آستين تشكيل مي دهد .

موسيقي محلي استان اردبيل در قالب موسيقي اصيل آذربايجان به عنوان يكي از انواع موسيقي غني شرقي ، برگرفته از حقايق تاريخي و فرهنگي اين خطه است . موسيقي محلي اردبيل در دو گروه موسيقي رديفي يا مقام وموسيقي عاشيقي تقسيم مي شود. در اردبيل نوازندگان زن را سازاندا و نوازندگان مرد را عاشق مطرب مي نامند . از ابزار موسيقي اين استان مي توان به قاوال كه همان دايره آذربايجاني است . بالابان (سازي بادي كه چون براي نواختن بن دو لب قرار مي گيرند ( به فارسي بالبان و به آذري بالابان ) تار (از سازهاي ذهي است كه با زخمه نواخته مي شود ) دهل ( همان ناقاراي آذري‌) دف كيميانجا (كمانچه ) و ... اشاره كرد.

خواستگاري رسمي و عقد خواني

پس از آنكه دختري مورد پسند قرار مي گرفت اقدام به خواستگاري رسمي مي شد . علامت قبول ازدواج از طرف خانواده دختر چاي شيرين بود و در اين روز از اقرباي دختر هم عده اي بدين مجلس كه به "شيرني ايچدي" معروف بود ، دعوت مي شدند . در اين مجلس ميزان مهريه و شرايط طرفين و تاريخ عقد مشخص مي شد نامزدي رسمي وقتي صورت مي گرفت كه مراسم مخصوصي به نام "شال اوزوك" انجام يابد اوزوك لفظ تركي و به معني انگشتري است و شال به همان معنائي است كه در زبان فارسي نيز مصطلح است.

عقدخواني

بين نامزدي و عقد خواني مدت زيادي طول نمي كشيد و از كسان طرفين براي مجلس عقد دعوت مي شد و اين دعوت غالباً از مردان مسن و ميانسال به عمل مي آمد . عقد خواني در خانه دختر به عمل مي آمد ولي مخارج آنرا خانواده پسر بر عهده داشت . وقتي كه صيغه عقد جاري مي شد مجلس در سكوت عميق و روحاني خاصي فرو مي رفت و همه به جملات خوانندگان صيغه توجه مي كردند . عروس در اتاق ديگري كه او را بر روي ظرف مسيني مي نشاندند و در وسط پارچه اي كه در بالاي سر او گرفته بودند . دو تكه قند را به هم مي سائيدند چون صيغه به پايان مي رسيد همه مباركباد مي گفتند . آنگاه با چاي و شيريني از حضار پذيرائي مي كردند .

پارچه كسدي

قبل از بردن عروس به خانه بخت جشن ديگري گرفته مي شد كه مختص زنها بود . مراد از اين جشن آن بود كه كسان طرفين دور هم بنشينند و لباسهاي عروس را بريده و بدوزند . ولي در طول زمان اين كار صورت تشريفاتي به خود گرفته مبدل به يك جشن رسمي براي نشان دادن لباسها و زينت آلات عروس به ديگران شده بود . در آن مجلس ، كه در خانه عروس برگزار مي شد . سازنده ها يعني خوانندگان و نوازندگان زن دعوت مي شدند و با پذيرائي هاي گرم جشن مي گرفتند و در ضمن آن لباسها و زينت آلاتي را كه خانواده داماد براي عروس آورده بودند به مهمانان نشان مي دادند . فرداي آن روز كساني از نزديكان داماد به اتفاق خياط به خانه عروس مي آمدند و قسمتي از پارچه ها را بريده براي روز عروسي لباس مي دوختند .

حنا گجه سي

حناگجه ، شبي بود كه فرداي آن عروس را به خانه داماد مي بردند . اين جشن هم در خانه عروس و هم درخانه داماد گرفته مي شد . حنا گجه خانه عروس مخصوص دختران و زنان جوان بود اينان ، از هر دو خانواده ، از بعد از ظهر آنروز به خانه عروس دعوت مي شدند و با او به حمام مي رفتند و غروب برگشته در خانه عروس جشن مي گرفتند و چون به دستهاي عروس حنا مي بستند از اين رو آنرا حنا گجه يعني شب حنا بندان مي گفتند . جشن خانه داماد هم با شركت پسران جوان برگزار مي شد و دوستان و همسالان وي در آنجا گرد آمده با او به حمام مي رفتند .

شب عروسي

بردن عروس به خانه داماد غالباً بعد از غروب صورت مي گيرد . در زمانهاي قديم بعضي از خانواده ها عروس را با اسب بخانه داماد مي بردند ولي بعد ها درشگه جانشين اسب شد و امروزه از ماشين استفاده مي كنند . بعد از ظهر روزي كه غروب آن عروس به خانه داماد مي رفت جهزيه او را به اضافه لباسها و تحفه هائي كه از روز نامزدي به بعد براي او آورده بودند ، به خانه داماد مي بردند . عروس را مشاطه آرايش مي داد و هنگام رفتن او به خانه داماد چادري به سرش مي انداختند و زنهاي مسني از خانواده او وي را همراهي مي كردند. يكنفر" ينگه" هم همراه آنها مي شد تا آداب و مراسم به حجله رفتن عروس را به وي بياموزد و در برابر كينه توزي احتمالي از او مراقبت كند . موقع رفتن عروس پدر وي ، و در صورت نبودن او برادربزرگ يا عموي او ، دم در خانه دعاي خير مي داد و خوشبختي او را آرزو مي كرد . در خانه داماد معمولاً شام تهيه مي شد و از مردان و زناني از بستگان طرفين دعوت به عمل مي آيد . رسم براين بود كه داماد سه تا سيب به پشت عروس بزند و به سر او نقل و نبات بريزد و پول نثار كند . در مدخل راهروي ساختمان مجموعه يا طشت مسين مي گذاشتند تا عروس از روي آن بگذرد و مثل مس در آن خانه محكم بماند .

ترك پلو

فرداي شب عروسي براي ناهار عروس غالبا مادرش "قويماق" مي فرستاد و براي شام او نيز از خانه پدرش ترك پلو مي آوردند . ترك غذاي مخصوصي است و آن پلويي است كه با زعفران و شكر و روغن مثل كته پخته مي شد . پلو را نيز گاهي با دو يا سه خورش مي پختند و همه آنها را با ديگ و ظرفهائي كه در آنها پخته بودند ، مي فرستادند. فرستادن ترك پلو هم داراي تشريفاتي بود و در خانه عروس براي شركت در اين مراسم از جمعي از نزديكان دعوت مي شد . هم چنين كسان داماد از اقرباي نزديك خود براي صرف اين غذا دعوت مي كردند .

اوز آشدي

عروس از ساعت ورود روي خود را از ديگران ، يعني مردان و زنان خانواده شوهر ، مي پوشانيد و روز اول براي آنكه نزد مادر شوهر يا خواهران وكسان داماد چادر از سر او بردارند هريك از آنها چيزي به وي هديه مي دادند . اين هديه بسته به تمكن مالي خانوادگي فرق داشت و در خانواده هاي متمكن سكه طلا بود و آنرا "اوز آشدي" مي گفتد يعني رونما .

بنده تخت

چون انتظار ورود مهمان براي خانواده داماد درمدت يك هفته و ده روز اول كار مشكلي بود لذا بعدها روز سوم عروسي را با اصطلاح عوامانه بنده تخت كه تحريف شده عبارت "بانو به تخت" است بدين كار اختصاص دادند و بعد از ظهر آنروز را به طور رسمي براي پذيرائي از مهمانان مشخص ساختند .

اياغ آشدي

پس از پايان اين قبيل مراسم ، عروس و داماد به قصد بازديد به خانه هاي منسوبان و دوستان خود مي رفتند. بعد از اين بازديدها تشريفات اياغ آشدي آغاز مي شد و آن عبارت از مهماني هائي بود كه خويشان و دوستان عروس و داماد ، متناسب با درجه نزديكي كه با آنها داشتند ، به افتخار آنان ترتيب مي دادند و از خانواده هاي طرفين نيز دعوت مي نمودند .

تقویم ایرانیان در گذر تاریخ

مطالعه تاریخ ایران باستان و تحقیقات اخیر در این زمینه نشان میدهد که انواع تقویم رسمی و محلی از روزگاران پیشین در ایران کهن معمول بوده است که از میان آنها سه تقویم زیر دارای اهمیت بیشتری بوده است :
1- فرس قدیم هخامنشی
2- اوستایی قدیم
3- مجوس و مغان

تقویم هخامنشی :

تقویم رایج در اوایل حکومت شاهنشاهی هخامنشیان به نام فرس قدیم یا فرس هخامنشی معروف بوده است . متون کتیبه های باقی مانده از داریوش بزرگ در کوه بیستون در کرمانشاهان و سایر فرمانهای شاهان هخامنشی ما را از تقویم رسمی امپراتوری سترگ ایران زمین و چگونگی اصول زمان سنجی در آن روزگاران آگاه میسازد . متون این کتیبه ها و محتوای فرمانها بیانگر این حقیقت اند که ایرانیان قدیم سال را به دوازده ماه تقسیم میکردند و فصول را می شناختند . ماه های هخامنشی و معنای برخی از آنها عبارت است از :

• ادوکن ئیش : هنگام کندن جوی , برابر با فروردین
• ثور واهر : بهار پر غرور , برابر با اردیبهشت
• تائی گرچی : سیر چیدن , برابر با خورداد
• گرم پد : پای گرم , برابر با تیر
• درن باجی : جاودانگی , برابر با امرداد
• کاریاشیا : برابر با شهریور
• بایگا دئیس : ماه پرستش خدا , برابر با مهر ماه
• ورگزن : برابر با آبان ماه
• اثری یادی : ماه پرستش آتش : برابر با آذر ماه
• آنامک : ماه خدای بی نام , برابر با دی
• سامیا : برابر با بهمن ماه
• ویخن : برابر با اسفند ماه

در اخبار است که داریوش بزرگ دو نفر از منجمان نامدار کلدانی با به نام "نبوریمنو" , "کیدینوس" را جهت اصلاح این تقویم به ایران دعوت کرد و ایشان با آشنایی به دانش نجوم یک سال شمسی را برابر با 365 روز و 6 ساعت و 15 دقیقه و 41 ثانیه معین نمود . به احتمال قوی سال و ماه ایرانیان را با اصول سال و ماه بابلی تنظیم کردند . این تقویم که قدیمیترین نمونه زمان سنجی در ایران است , تا زمانی که تقویم اوستایی در ایران رواج یابد تقویم رسمی کشور بوده است . خصوصیات آن به شرح زیر است:
1- آغاز سال : در تقویم فرس قدیم آغاز سال با آغاز پاییز مقارن و اولین ماه سال "باکیادئیس" با برگزاری جشن "باگایادی" توام بود . همچنین از قرار معلوم جشن مهرگان بعد از برقراری تقویم زرتشتی به جای جشن باگایادی برگزار می شده است .
2- مبدا و سرآغاز : در خصوص اینکه سرآغاز تقویم فرس قدیم از چه زمانی و متکی بر چه واقعه ای بوده است , اطلاع دقیقی در دست نیست . ولی بر اساس قرائن میتوان گفت : چون آغاز سلطنت هر پادشاهی , مبدا تاریخی آن زمان محسوب میشده و در دولت بابل نیز چنین میکردند پس مادها و پارسها که چیزهای زیادی را از بابل و آشور اخذ و اقتباس کرده بودند , به احتمال زیاد این امر نیز از آنان گرفته شده است . همچنان که متون گلی پارسه ( تخت جمشید ) این احتمال را مقرون به حقیقت ساخته است
3- شمارش ایام : در تقویم فرس قدیم , مانند عصر حاضر , روزهای هر ماه را با شمارش اعداد مشخص میکردند و هر ماه دارای 30 روز بوده است . نمونه آن را در کتیبه بیستون میخوانیم : چهارده روز از ماه ویخن گذشته بود که ...
نه روز از ماه گرم پد گذشته بود که ...
4- فصل : در تقویم فرس قدیم , سال به چهار فصل سه ماهه تقسیم می شد و به کاربردن کلماتی همچون وهار به جای بهار و وهامین به جای تابستان و پاتیژ به جای پاییز که در زبان پهلوی معمول بوده مبین همین امر است . این واژه های باستانی امروزه در زبان کردی به راحتی قابل مشاهده است . کردهای ایرانی نژاد هنوز این واژه ها را حفظ کرده اند و به بهار امروزی همان وه هار میگویند یا به تابستان پارسی امروزی همان واژه پهلوی ایران باستان یعنی هاوین را به کار می برند.

تقویم دینی مزدیسنا :

بعد از پادشاهی داریوش بزرگ تقویم مزدیسنا در ایران رواج یافت و ماههای زرتشتی جانشین ماهای فرس هخامنشی گردید . این تقویم در تاریخ ایران به تقویم دینی مزدیسنا یعنی تقویم زرتشتی و یا تقویم اوستایی که بعدها تقویم یزدگردی شد مشهور است . این تقویم کاملا مذهبی است و بر اساس خواسته های دینی زرتشتیان و بر اساس انجام مراسم و فرایض دینی آنان بنا شد . به طوریکه هر یک از روزها و ماههای سال به فرشته یا فرشتگانی اختصاص دارد و انجام فرایض دینی را در زمانهای خاص توصیه مینماید . برخی از خصویات این تقویم از این قرار است :

شبانه روز در تقویم مزدیسنا :

بعد از پادشاهی داریوش بزرگ تقویم مزدیسنا در ایران رواج یافت و ماههای زرتشتی جانشین ماهای فرس هخامنشی گردید . این تقویم در تاریخ ایران به تقویم دینی مزدیسنا یعنی تقویم زرتشتی و یا تقویم اوستایی که بعدها تقویم یزدگردی شد مشهور است . این تقویم کاملا مذهبی است و بر اساس خواسته های دینی زرتشتیان و بر اساس انجام مراسم و فرایض دینی آنان بنا شد . به طوریکه هر یک از روزها و ماههای سال به فرشته یا فرشتگانی اختصاص دارد و انجام فرایض دینی را در زمانهای خاص توصیه مینماید . برخی از خصویات این تقویم از این قرار است :

شبانه روز در تقویم مزدیسنا :

در اوستا شبانه روز به پنج وقت یا گاه تقیسم شده : وانگاه، ربیتونیگاه، ازیرنیگاه، اویسروتریمگاه و اشهینگاه. واژه هاتر یا هاسر در فرهنگ اوستا و پهلوی به جای ساعت به کار گرفته می شود و یک هاسر برابر است با یک ساعت و 12 دقیقه امروزی. روزهای 30 گانه در این تقویم که هر یک به نام فرشته یا ایزدی نامگذاری شده است به شرح زیر می باشد :

• هرمزد یا اهورازمزدا
• بهمن یا وهومنه
• اردیبهشت یا آش وهشت
• شهریور یا خشتروئیریه
• سفندارمذ یا سپنت آرمئیتی
• خرداد یا هوروتات
• امرداد یا امرتات
• دی به آذر یا دئوش
• آذر یا آتر
• آبان
• حورشید یا هورخشئت
• ماه یا ماونگه
• تیر یا تشتری
• گوش یا گئوش
• دی به مهر یا دئوش
• مهر یا میتر
• سروش یا سرئوش
• فروردین یا فره وشی
• بهرام یا ورترئن
• رام یا رامن
• باد یا وات
• دی به دین یا دئوش
• دین یا دئنا
• ارد ( ارت ) یا اشی ونگوهی
• ارشتاد ( اشتاد ) یا ارشتات
• آسمان یا اسمن
• زامیاد یا زم
• ماراسپند ( مهر اسپند ) یا منثر سپنت
• ائیران

در خرده اوستا در گفتاری تحت عنوان سیروزه میخوانیم , نگهبانی از 30 روزهای ماه به یکی از فرشتگان سپرده شد و به همان فرشته نامزد گردیده است و ایزدان معروف مزدیسنا , همان که روزهای ماه را به نامهای آنان خوانده اند و خود ایزدان بزرگ از همکاری مهین فرشتگان که آنان را امشاسپندان گویند , شمرده شده اند و بقیه همکاران و مددکاران آنها می باشند:

• امشاسپندان = ایزدان همکار
• هرمزد = دی به آذر، دی به مهر، دی به دین
• بهمن = ایزد ماه، ایزد گوش، ایزد رام
• اردیبهشت = ایزد آذر، ایزد سروش، ایزد بهرام
• شهریور = ایزد خور، ایزد مهر، ایزد آسمان، ایزد ائیران
• سفندارمذ = ایزد آبان، ایزد دین، ایزد ارت، ایزد ماراسپند
• خرداد = ایزد تشتر ( تیر )، ایزد فروردین، ایزد باد
• امرداد = ایزد رشن، ایزد اشتاد، ایزد زامیاد