سوگواری محرم، عزاداری‌ها و یادبودهایی است که به مناسبت شهادت امام حسین (ع) و جمعی از یارانش که در واقعه کربلا روی داد، انجام می‌شود. این نبرد در سال ۶۱ هجری قمری در صحرای کربلا در عراق کنونی اتفاق افتاد. سوگواری برای امام حسین (ع) مختص ماه محرم نمی‌شود و در دیگر روزهای سال نیز با توجه به فرهنگ و رسم هر منطقه انجام می‌شود. سوگواری برای امام حسین (ع) و دیگر یارانش از روز نخست محرم آغاز می‌شود و در ظهر عاشورا به اوج می‌رسد. در غروب و شامگاه عاشورا، این سوگواری با عنوان مراسم شام غریبان ادامه پیدا می‌کند. در روز ۱۲ محرم نیز مراسمی با عنوان سوم امام حسین انجام می‌شود. این نوع مراسم‌ها در روز ۱۶ محرم با عنوان هفتم امام حسین و ۲۰ صفر با عنوان اربعین ادامه پیدا می‌کند.
یکی از آیین‌های عزاداری ایام سوگواری محرم در استان خراسان شمالی، مراسم یازدهم محرم است که هرساله در امامزاده کوران شهرستان اسفراین در قالب هیئت‌های عزاداری به عزاداری می‌پردازند.
در یازدهمین روز از محرم این امامزاده میزبان خیل عظیمی از عزاداران و مشتاقان معرفت اباعبدالله (ع) است که از گوشه و کنار در این مکان جمع می‌شوند.
در این آئین، عاشقان و دل‌سوختگان قافله‌سالار دشت کربلا با حضور در امامزاده، سوگواری و مرثیه‌سرایی می‌کنند و در سوگ و ماتم از دست دادن امام حسین (ع) و یارانش و اسارت زینب (ع) و اهل‌بیت آن امام مظلوم عزاداری می‌کنند.
آیین روز یازدهم در امامزاده کوران از صبح زود با ورود دسته عزاداران آغاز و تا بعدازظهر با اجرای تعزیه‌خوانی مراسم سید الشهدا (ع) به پایان می‌رسد.
نحوه برگزاری مراسم
در این آیین همه اقشار مردم از کودک، جوان و پیر، زن و مرد حضور دارند اما حضور جوانان و نوجوانان چشمگیرتر است، به این شکل که مردم اطراف امامزاده با پای پیاده و برخی با موتور و خودرو، مسیرهای طولانی تا جایگاه‌های عزاداری را می‌پیمایند و در این روز با اسرای بازمانده در قیام عاشورا همدردی می‌کنند. همچنین گروه‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی در اطراف امامزاده و جایگاه‌های عزاداری حاضر می‌شوند و از این طریق آیین ویژه عزاداری و سوگواری در رثای سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و 72 تن از یاران با وفایش را برگزار می‌کنند.
در این آیین عزاداران در قالب هیئت‌های کوچک و بزرگ با حضور در گورستان‌های عمومی، در این روز ماتم و عزا، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کنند.
دسته‌های مختلف عزادار از روستاهای اطراف به سمت امامزاده حرکت می‌کنند و با راه‌اندازی کاروان‌های عزا در امامزاده، یاد و خاطره ایثارگری و رشادت‌های امام حسین (ع) و شهدای مظلوم کربلا را گرامی می‌دارند.
عزاداران حسینی در مراسم این روز که یکی از اجتماعات بسیار مطرح سوگواری استان خراسان شمالی برای سرور و سالار شهیدان کربلا حضرت اباعبدالله الحسین (ع) است، از همه نقاط روستایی و شهری این شهرستان از صبح به امامزاده کوران آمده و با حرکت در صحن بیرونی امامزاده، عزدارای می‌کنند. این مراسم با اقامه نماز ظهر به پایان می‌رسد.
این مراسم از چندین مسیر شروع می‌شود. مسیر اصلی از خروجی روستای مهدی‌آباد شروع و بسیاری از عزاداران با پای پیاده آن را طی کرده و به عزاداران امامزاده می‌پیوندند.
دسته‌ها و هیئت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی روستاها و شهرهای اطراف پشت سر هم و بر اساس نظم خاصی و با طواف دور امامزاده عزاداری می‌کنند. از نکات جالب در این مراسم حضور زنان در پشت سر هیئت‌ها و برداشتن پرچم‌های سیاه است.بعد از اقامه نماز ظهر، مراسم تعزیه‌خوانی و مداحی اجرا می‌شود.
تعزیه‌خوانی از دیگر ویژگی‌های مراسم‌های عزای حسینی در روز یازدهم محرم در امامزاده کوران است که تعزیه‌خوانان، با اجرای تعزیه حضرت ابوالفضل (ع)، علی‌اکبر، قاسم به بیان سرگذشت امام حسین (ع) می‌پردازند.
اجرای مراسم سینه‌زنی حسین در گوشه صحن امامزاده کوران (ع) برگزار می‌شود.
از مراسم خاص در این روز طواف امامزاده توسط هیئت‌ها بعد از ورود به صحن و اجرای سوگواری، سینه‌زنی و زنجیرزنی است.
نام‌گذاری نوزادان در امامزاده کوران (ع) و پخت و توزیع غذای نذری در ظهر یازدهم محرم از دیگر مراسم‌های این روز است.
در این روز اهالی، عزاداران دیگر نقاط امامزاده را بر سر سفره‌های نذری خود پذیرایی می‌کنند.
تاریخچه و قدمت
آیین یازدهم محرم از سابقه و پیشینهٔ دیرینه‌ای برخوردار است، در تحقیقات میدانی از بزرگان، تکیه‌داران و هیئت‌ها، به‌خصوص افراد مسن این رسم را تا چهار نسل قبل خود به یاد دارند. این مراسم حدود 150 تا 200 سال قدمت دارد.
این عزاداری نقش مهمی در بر انگیختن احساسات مردم و اتحاد میان اهالی ایفا می‌کرد.
مواردی از قبیل نخل‌گردانی، بیل‌زنی و... تنها مشتی از یک خروار جلوه‌های عزاداری عاشورایی است که به زیور خلاقیت مردم مناطق مختلف ایران آراسته شده و با جذابیت بسیار برگزار می‌شود و بازگوی جایگاه ویژه عاشورا و حوادث پیرامون آن در فرهنگ‌عامه مردم است.
هدف اصلی عزاداری شام غریبان، تقویت و تحکیم یگانگی میان مؤمنان و حاضران در محل است.
در استان خراسان شمالی عاشقان سالار شهیدان با شرکت در مساجد، حسینیه‌ها، مصلاها، تکایا و سایر اماکن مذهبی به عزاداری می‌پردازند و در رثای شهادت سالار شهیدان ویاران باوفایش اشک ماتم می‌ریزند.
در این آیین‌ها شرکت‌کنندگان به نشانه همدلی با بازماندگان و اسرای کربلا و در فراق و مظلومیت شهدای کربلا با روشن کردن شمع و فانوس در مصیبت امام شهید خود، سوگواری می‌کنند.
هرساله حدود بیست‌وپنج هیئت مذهبی در امامزاده کوران این آیین را برپا می‌کنند و در رثای مظلومیت خاندان عصمت و طهارت (ع) اشک ماتم می‌ریزند.
این مراسم همراه است با آیین سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و زنجیرزنی و سخنرانی در خصوص جایگاه و شخصیت امام سوم شیعیان حضرت امام حسین (ع).
آیین‌های عزاداری و سوگواری سرور و سالار شهیدان کربلا در دهه نخست ماه محرم و تاسوعا و عاشورای حسینی باشکوه وصف‌ناپذیری در سرتاسر خراسان شمالی برگزار می‌شود.
آیین یازدهم محرم امامزاده کوران اسفراین با شماره 1544 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.