شهر بلقيس شرايط و ویژگی‌های كامل يك شهر اسلامی را داراست و از بخش‌های مختلف شامل ارگ، شارستان و تأسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و... برخوردار بوده است. ارگ بلقیس مهم‌ترین و شاخص‌ترین اثر اين مجموعه باستانی است که از آن می‌توان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین سازه‌های خشتی در ایران نام برد.
معرفی آثار شهر تاريخی بلقیس اسفراین
ارگ بلقیس برجسته‌ترین اثر این مجموعه است که مساحتی حدود ۵۱هزار و ۸۰۰ مترمربع را در بر گرفته و بیش از ۲۹ برج در اندازه‌های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده و از هر سو با خندق احاطه شده است. مصالح اصلی به‌کاررفته در ساخت قلعه گل چینه است که در بخش‌های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده شده است. دروازۀ ورودی اصلی آن در ضلع شمالی با يك پيشامدگی به داخل شارستان مشخص است که امروزه بیشتر بخش‌های آن تخریب و به‌صورت تلی از خاک در آمده است.
با توجه به شواهد موجود و مطالعات صورت گرفته، ارگ بلقيس برخلاف برخی از قلعه‌ها بر روی سطح هموار دشت ايجاد شده که در اطراف آن خندقی را احداث کرده‌اند. اولين دوره استقرار در ارگ طبق اشاره‌های متون تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی به دوره سلجوقیان برمی‌گردد و بعد از این زمان چند بار در ارگ فعالیت‌های مرمتی (مرمت اضطراری، تکمیلی و...) در پيكره آن ديده می‌شود ولی ارگ آخرين بار به دست افغان‌ها به تصرف درآمد و به‌طور كامل تخريب شد اما با این وجود خانواده‌هایی به‌طور مستقل تا اواخر دوره قاجار نيز در اين مكان زندگی می‌کرده‌اند.
با توجه به قرار گرفتن ارگ شهر تاریخی بلقیس اسفراین در خارج از شارستان با هدف دفاع از حملات دشمن باید یک استراتژی مهم دفاعی وجود داشته باشد به همین منظور در اطراف قلعه یک خندق عظیم ایجاد شده که طبق عکس‌های موجود تا سال ۱۳۶۲ این خندق پر آب بوده اما امروزه بخش‌هایی از آن به دست کشاورزان مورد دخل و تصرف قرار گرفته است.
مجموعه آثار شارستان (محدوده عمومی شهر)
اين بخش شامل محلات مختلف شهر می‌شود كه با يك ديوار خشت و گلیچینه‌ای بزرگ احاطه شده است. در محدوده شارستان بخش‌های مختلفی قرار گرفته كه عبارتند از تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و كارگاهی، قبرستان، مدرسه و...، با توجه به شواهد و کاوش‌های باستان‌شناختی صورت گرفته در بخش شارستان، قدیمی‌ترین سکونت طبق سکه مکشوفه که مستندترین داده باستان‌شناسی است به سال ۱۹۱ ه.ق تعلق دارد. اما اشاره متون تاریخی قدمت آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهد.
تپه منار
تپه منار مهم‌ترین قسمت شارستان شهر بلقيس به حساب می‌آید كه کتب جغرافيایی و سفرنامه‌ها به وجود مسجد و مناره در اين محل صحه گذارده‌اند. طی کاوش باستان‌شناسی در تپه منار بخش‌هایی از يك سازه ستون‌دار به‌دست‌آمده كه با توجه به شكل و نوع ساختار احتمالاً می‌توان گفت بقایایی از شبستان مسجد در قرون ۲-۴ ه.ق باشد.
علاوه بر این سازه‌های دیگری که از این بخش کشف شد، سازه‌های خشتی (ساسانی – صدر اسلام)، صحن حیاط دار با ورودی آجرفرش و سازه آبی (کاریز) بود.
برج و باروی شارستان
با توجه به نقشه‌ها و عکس‌های موجود حصار شارستان طولی بالغ‌بر ۵ کیلومتر و ضخامت دیوار آن در برخی نقاط به ۷ متر می‌رسد. و طبق کاوش‌های باستان‌شناختی صورت گرفته حصار موجود مربوط به دوره صفویه است که با توجه به عکس سال ۱۹۳۷ میلادی که به وسیله اشمیت گرفته شده تقریباً ۷۰ برج دفاعی اطراف شهر را احاطه می‌کرده است.
بازار
در بخش مركزی شهر بلقيس و شمال تپه منار خرابه‌هایی وجود دارد كه بنا به گفته مورخان و ریش‌سفیدان محل اين منطقه بازار شهر و محل دادوستد كالا بوده است. با توجه به کاوش‌های اندكی كه در اين محل صورت گرفته و توصيفاتی كه از اين بخش شهر شده می‌توان گفت در اين محل رديف دکان‌هایی در دو طرف يك راهروی مركزی وجود داشته كه طول اين مسير ۳۵۰ متر بوده و امید است در آینده نزدیک با کاوش‌های باستان‌شناسی بتوان اطلاعات زیادی در مورد فضاهای دیگر این ساختار به دست آورد.
كوره سفالگری
یکی از مهم‌ترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس کشف یک کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هـ.ق است که دارای بخش‌های مختلفی چون، آتشدان در بخش تحتانی، طاقچه‌هایی به‌منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت به‌منظور آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و گنبد که بر روی تمام این سازه‌ها ایجاد شده است.
این کوره سفالگری اولین کوره سفالگری به‌دست‌آمده از شهر تاریخی بلقیس و محدوده خراسان شمالی است که از آن به‌منظور پخت سفال‌های لعاب‌دار یا لعاب فیروزه‌ای مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
گورستان شهر بلقيس در بخش شرقی شهر در خارج از محدوده حصار قرار گرفته است. بنا به نوشته مورخان، بزرگان زيادی از منطقه اسفراين در اين گورستان كه در كنار دروازه نيشابور شهر تاریخی بلقیس اسفراين واقع بوده دفن شده‌اند. از جمله اين بزرگان ابو عوّانه، عبدالملك بن حسن الازهری اسفراينی، ابی المنصور بغدادی امام الفقيه است. اين گورستان بنا به کاوش‌های باستان‌شناختی مساحتی بالغ‌بر ۱۰ هكتار را شامل می‌شود.
مقبره شيخ آذری
بقعه حمزه بن علی ملک آذری اسفراینی(شیخ آذری)، شاعر و عارف قرن نهم هجری، یکی از بناهايی است كه در محدوده شهر تاريخی بلقيس اسفراين قرار گرفته و به‌عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. پس از تهیه طرح مطالعات و مرمت، این بنا در سال ۱۳۹۰ به‌طور کامل مرمت و در آذرماه همان سال افتتاح شد. در ضلع شرقی این بنا طبق عکس‌های موجود بقایایی از یک ساختار مستطیل شکل وجود دارد که احتمالاً مدرسه شیخ آذری بوده است.
آب‌انبارها
طی کاوش‌های باستان‌شناسی فصل ۵ در مجموعه شهر بلقیس بقایای دو آب‌انبار کشف شد، آب‌انبار ضلع جنوبی شارستان طی کاوش‌های باستان‌شناسی به‌منظور پیگردی دیوار حصار جنوبی شهر برای مرمت و خوانا سازی بخش‌های فرو ریخته، بقایای آن کشف شد، آثار مکشوفه در این بخش عبارتند از سردر، که طی پیگردی در ساختار تخریب‌شده دیوار دوره صفویه، بقایایی از یک سردر آب‌انبار که تنها حدود ۵۰ سانتی‌متر از ارتفاع آن باقی مانده بود از دل دیوار شارستان بیرون آمد که ورودی این اثر رو به سمت داخلی شارستان بوده که کف سردر ورودی این بنا از سنگ‌فرش با مصالحی از سنگ لاشه و قلوه‌سنگ با ملاط ساروج ساخته شده است.
پس از سردر ورودی برای دسترسی به پاشیر آب‌انبار، راه‌پله قرار دارد که محل برداشتن آب را میسر می‌سازد. از این بخش در آب‌انبار شهر تاریخی بلقیس اسفراین تعداد ۱۲ پله کشف شد.
مخزن از دیگر بخش‌های کشف شده در این قسمت بود، این بخش به شکل یک دایره به قطر ۴/۲۵ و عمق ۴ متر در دل زمین با شفته آهک و آجر ایجاد شده است که برای تقویت دیواره‌ها پشت دیوار آجری در تمام بخش‌هایی که در زیر زمین است با مصالح سنگی و با ملاط شفته پر شده تا دیوارها را تقویت کنند.
از لحاظ قدمت طبق یافته‌های باستان‌شناسی از قبیل سكه و سفال مکشوفه از داخل آن، می‌توان گفت این بنا احتمالاً در دوره سلجوقی ساخته در دوران ايلخانان مغول، آباد و مورد استفاده قرار می‌گرفته و بالاخره در دوره صفویه به دلیل حمله ازبک‌ها و کوچک شدن شارستان شهر این سازه هم زیر دیوار قرار می‌گیرد.
آب‌انبار ضلع شمالی شارستان
این اثر در ضلع شمال غربی مقبره شیخ آذری و خارج از شارستان دوره صفویه قرار دارد. این بنا همانند آب‌انبار ضلع جنوبی شارستان از سه بخش شامل سردر ورودی، پلکان و مخزن تشکیل شده است که از جزئیات آن فعلاً اطلاعات دقیقی به دست نیامده است.
مجموعه یخدان‌ها
اين مجموعه در فاصله ۷۰۰ متری غرب ارگ شهر تاريخی بلقيس و در حاشیه جنوبی روستای جوشقان در ميانه اراضی کشاورزی اين روستا قرار دارد. اين بنا در اصل به نظر يك ساختار دفاعی يا بنايی چهارگوش است كه ورودی آن يك جلوآمدگی در بخش شمالی است و در دوره‌های متأخر یخدان‌ها به‌صورت دستكند در آن ايجاد شده است.
بنا دارای نقشه‌ای تقریباً مربع شکل به مساحت ۳۵۰۰ مترمربع با چند برج دفاعی تقریباً مدور در اطراف و يك پيشامدگی به‌عنوان ورودی در بخش شمالی است. تاريخ ساخت اين بنا دقیقاً مشخص نيست ولی به نظر می‌رسد در دوره‌های متأخر سكونت در شهر بلقيس اين سازه‌های دستكند در دل خرابه‌های يك بنای قدیمی‌تر كه قدمت آن را شاید بتوان هم‌زمان با تأسیس ارگ دانست، ايجاد شده است. اين مجموعه يخدان دارای شش مخزن يخ دستكند است که از این تعداد سه تا در بخش غربی سازه دفاعی و دو مخزن در دو طرف پيشامدگی ورودی در قسمت شمالی و یک مخزن در جنوب غربی قرار گرفته است.
کاروانسرای شهر تاریخی بلقیس
اين بنا در فاصله ۵۰۰ متری شمال غرب شارستان در ارتفاع ۱۲۰۳ متری از سطح دريا قرار گرفته است. با توجه به نوع معماری، تزئينات و مصالح به كار رفته در آن و نوع نقشه، شبیه بناهای اواخر ايلخانی و اوايل دوره تيموری است.
با توجه به اينكه بنا در فاصله بسيار نزديكی از محدوده شهر تاريخی بلقیس اسفراين قرار گرفته به نظر می‌رسد اين بنا جزء وابسته‌ای از اين شهر بوده و کاملاً به آن مرتبط بوده است. اين كاروانسرا به‌عنوان مجموعه‌ای از كاروانسراهايی است كه در مسير جاده تاريخی گرگان به نيشابور قرار داشته‌اند، است.
این کاروانسرا بنايی به ابعاد ۵۰*۷۸ متر با نقشه مستطيل شكل و از نوع حياط دار است. در سطح زمين تنها بخش‌هایی از این بنا قابل‌رؤیت بوده ولی پلان كلی اين كاروانسرا را می‌توان يك نقشه و طرح چهار ایوان دانست كه با مصالح قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای به همراه ملات گچ ساخته شده‌اند.
البته در برخی قسمت‌ها به تعداد كم از آجر هم استفاده شده است. به‌طورکلی كاروانسرا در جهت شمال شرقی-جنوب غربی ساخته شده و ورودی بنا از بخش جنوبی آن است.
خوشبختانه رباط‌های موجود در منطقه از نظر شکل، نوع مصالح و قدمت و... شباهت دارند و به‌صورت زنجیره‌ای به هم متصل هستند که از جمله رباط‌های شبیه به آنها می‌توان به رباط قلی، عشق، قره‌بیل و... اشاره کرد که از استان گلستان تا نیشابور به‌وفور دیده می‌شوند.