استفاده از انرژی باد در انجام کار و بهره‌گیری از آن در کنترل فضاهای مورد استفاده انسان از دیرباز مورد توجه بوده است. کشاورزان در ساختن مزارعشان و شهرنشینان در ایجاد شهرهایشان همواره به شرایط اقلیمی محل و به‌ویژه به نحوه وزش بادهای غالب توجه داشته‌اند و بسته به مقتضیات محلی، به بهره‌گیری از وزش باد در ایجاد آسایش حرارتی در فضاهای داخلی از طریق استفاده از عناصری چون بادگیر پرداخته‌اند. بادگیر این واژه مأنوس دیرآشنا، ترکیب دم و بازدم معماری است. این ترکیب زیبا، فنی‌ترین شکل استفاده از باد در ساختمان است که گذشتگان ما آن را به‌خوبی در ساختمان‌های خود اجرا کردند.
بادگیرها سازه‌هایی هستند که از قرن‌ها پیش در مناطقی از خاورمیانه و مصر با آب‌وهوای گرم و خشک و گرم و مرطوب به‌منظور جابجایی و خنک کردن هوای ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. معماران و سازندگان قدیمی برای ایجاد تهویه مطبوع و فراهم کردن آسایش حرارتی ساکنان از آن بهره گرفته‌اند. در واقع عملکرد اصلی بادگیرها، هدایت هوای بیرون به داخل ساختمان، خنک کردن نسبی و برقراری جریان طبیعی هوا در محل کار و سکونت مردم در شهرها و روستاها بوده است.
ایران از جمله کشورهایی است که با توجه به نوع معماری و آب‌وهوای آن به‌ویژه در شهرهای جنوبی و حاشیه کویر، از بادگیرها در شکل و اندازه‌های مختلف بهره گرفته است. زمانی که سخن از معماری اکو تک به میان می‌آید فراموش می‌کنیم که این سرزمین روزی پیشرو در معماری مدرن بوده است و این منبع الهام غنی می‌تواند ما را به سمت خلاقیت‌های جدید متناسب با نیاز روز رهسپار سازد. آنچه گذشتگان دریافتند چگونگی تأمین نیازهای زیستی خود در طبیعت بود و با خلاقیت و تکنیک‌های کارآمد استادکاران به ایده‌های متناسب با نیاز روز خود جامه عمل پوشاندند.
در لافت نیز با توجه به شرایط اقلیمی و گرمای هوا شاهد به یادگار ماندن بادگیرهای زیبا و باارزشی هستیم که با عرق جبین و فراست استادکاران و گذشتگانشان محقق شده است. آنچه مسلم است نگهداری، حفاظت و ارج نهادن به بادگیرها عنصری کارآمد است که استفاده از تکنیک‌های عملکردی آن امروزه می‌تواند راه گشای بسیاری مشکلات از جمله کاهش مصرف انرژی باشد.
پیشینه بادگیرها در ادبیات ایران
ساخت بادگیرها دست‌کم از دوره‌های نخستین هجری قمری در ایران بزرگ رواج داشته است و بکارگیری این عنصر مهم معماری در سرزمین‌های دور و نزدیک ایران، حتی تا شمال آفریقا امری متداول بوده است. کمبود آثار معماری در این حوزه در بسیاری موارد با مدارک ادبی جبران می‌شود. در فرهنگ لغات ایرانی، برای بادگیر از نام‌های دیگری نظیر باد آهنج، باد آهنگ، باد خوان، بادخانه، بادخن، بادخور، بادخون، بادرس، بادغد، بادغر، بادغرا، باد غرد، بادغس، بادغن، بادغند، بادنج، بادنگ، بادهلج، باد هنج، بادهلج، واتغر، وانقز، خیشود و خیشخان استفاده شده است.
پیشینه بادگیرها در سفرنامه‌هایی از ایران
در سفرنامه‌های مسافران اروپایی و برخی آمریکایی‌هایی که به ایران آمدند، گزارش‌هایی درباره ساختار و کارایی بادگیرها به چشم می‌خورد. با توجه به بررسی‌ها و مطالعات انجام‌شده در مورد تمام سفرنامه‌های مسافران خارجی از ایران به ذکر نمونه‌ای از آن‌ها می‌پردازیم.
مارکوپولو در بخشی از سفرنامه خود چنین می‌گوید؛ «در آنجا شهرهای کوچک و بزرگ خوب زیادی است که هرمز با مردم عرب‌زبانش یکی از آن‌ها است. گرما در آنجا وحشتناک است بدین علت بر روی خانه‌هایشان وسایل تهویه جهت گرفتن باد ساخته‌شده است. این وسایل تهویه در جهتی قرارگرفته‌اند که جریان باد را از بیرون به درون خانه برای خنک کردن می‌آورند.»
آلفونس گابریل در کتاب خود تحت عنوان«مارکوپولو در ایران» درباره بادگیرهای سواحل جنوبی ایران چنان بیان می‌کند؛ «برای مقابله با گرمای بزرگ (شدید) حاکم بر منطقه، همه خانه‌ها مجهز به بادگیر هستند تا باد را مهار کنند. بادگیر در جهت وزش باد قرار می‌گیرد و باد به درون خانه و اتاق و هر جای دیگر که بخواهند، هدایت می‌شود.»
روستای لافت
از جمله مناطقی که در بدو ورود به آن منظره چشم‌نواز دریا و بادگیرهای زیبا به همراه نخل‌های سر به فلک کشیده چشم هر به بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند روستای لافت است. حیات این شهر مرهون دریاست و زندگی ساکنان لافت با دریا عجین شده است. ساکنان روستای لافت با توجه به شرایط خاص اقلیمی و قرار گرفتن در جوار دریا برای ایجاد تهویه مطبوع و تأمین آسایش حرارتی از بادگیر بهره گرفته‌اند.
عنصر شکوهمند لافت، بادگیرهای آن است که به‌صورت دوطرفه یا چهار طرفه بنا شده‌اند. با وجود کارکردهای حیاتی این بادگیرها، برای مردمان روستا، تزیینات کمی از جمله اشکال اسلیمی (طرح‌های گیاهان و ساقه‌های مارپیچ) در آن‌ها مشاهده می‌شود. این بادگیرها به‌صورت پرحجم و بزرگ ساخته شده‌اند تا بتوانند نسیم خنک دریا را به درون خود بکشند و آن را به درون یکی از اتاق‌های خانه موسوم به اتاق لوله هدایت کنند. در کرانه‌های خلیج‌فارس بادگیرها معمولاً یک دهانه و خرطومی شکل است. دهانه پشت به دریاست و باد مرطوب برخاسته از دریا را درون بنا به جریان می‌اندازد و هوای داخل را سبک می‌کند.
طرز کار بادگیرهای این منطقه مشابه نواحی مرکزی ایران است که تفاوت عمده با بادگیرهای نواحی مرکزی عملکرد برودتی این بادگیرهاست که از طریق جابجایی هوا صورت می‌گیرد. نسیم هوای بین خشکی و دریا و به‌طور کلی بادهای محلی در این مناطق از شدت کمتری نسبت به نواحی مرکزی ایران برخوردارند و لذا باید بادگیرها حجیم‌تر باشند تا بتوانند جریان بیشتری از هوا را به درون اتاق انتقال دهند. بايد توجه داشت كه در مناطق گرم و خشك مركزی ايران، به دليل خشكی هوا، آب سریع‌تر تبخير می‌شود و علاوه بر ايجاد برودت در محيط، باعث افزايش رطوبت نسبی هوا نيز می‌شود. در نتیجه هم گرما و هم خشكی بیش‌ازحد هوا را كاهش می‌دهد و محيطی مطبوع برای ساكنان ساختمان ايجاد می‌کند. ولی استفاده از اين روش در بادگیرهای جنوب كشور كه دارای اقليمی گرم و مرطوب است، ممكن نیست. زيرا اولاً به دليل بالا بودن ميزان رطوبت نسبی و اشباع نسبی هوا از بخار، تبخير آب به سهولت صورت نمی‌گیرد و در ثانی اضافه کردن هوای نم‌دار به محيطی كه هوای آن بیش‌ازحد آسايش انسان مرطوب است، شرايط زيستی را مشکل‌تر می‌کند. به این دلیل بادگیرهای جنوب، فقط از طريق جابجايی هوای داخل ساختمان، باعث كاهش دمای فضای آن می‌شوند.
مشخصه اصلی بادگیرهای روستای لافت این است که این بادگیرها تا زمین ادامه ندارند. به این صورت که هنگام ساخت از پایین تا ارتفاع حدود کمتر از ۳ متر فضای اتاق است و پس از آن تنوره ساخته شده و با ایجاد تکیه‌گاهی معمولاً چوبی و به شکل X که از آن پس دیواره بادگیر شروع‌شده و تا ارتفاع معین بالا می‌رود.
به همین علت در هنگام ساخت دیواره بادگیر باید دقت شود که این دیواره سبک ساخته شود زیرا همان‌طور که مشاهده می‌شود وزن بادگیر بر روی دیواری است که بادگیر روی آن ساخته می‌شود. بدین ترتیب قسمت‌هایی از دیوار را خالی می‌کنند که هم به‌نوعی تزیین محسوب می‌شود و هم به استحکام بادگیر کمک می‌کند.
در لافت، بادگیرها بر اساس اصل کششی دهانه‌های رو به باد و مکش دهانه‌های شیب به بام عمل می‌کنند نه بر اساس اختلاف دما زیرا همان‌طور که می‌دانیم به علت اقلیم لافت همواره از طرف دریا به خشکی شاهد جریان هوا (باد) هستیم.
به‌طورکلی در نزديكی ساحل، تعداد بادگیرها بيشتر است و حجم آن‌ها نيز بزرگ‌تر است؛ ولی هرچه از ساحل دور شويم، تعداد اين بادگیرها و ابعاد آن‌ها كمتر می‌شود.
فرم نقشه، نقش مهمی در شکل‌گیری بادگیرها و چگونگی نمای شهر دارد و این نشانه نبوغ و خلاقیت معماران است.به‌طورکلی در ایران بادگیر با پلان‌های مربع، مستطیل، شش، هشت‌ضلعی و دایره‌ای دیده‌شده است. در لافت بادگیرها اکثراً به‌صورت چهار دهانه و با پلان مربع هستند. در این میان بادگیرهای دو دهانه نیز مشاهده می‌شوند. در قسمت‌هایی از لافت تعداد دهانه‌های بادگیر با توجه به شرایط اقتصادی خانواده متغیر بوده است. چنانچه افراد متمول و ثروتمند صاحب بادگیرهای چهار دهانه و دارای تزئینات بوده‌اند.
تقسیم‌بندی بادگیرها به لحاظ شکل ظاهری
بادگیرها را برحسب چند عامل می‌توان تقسیم‌بندی کرد؛ بادگیر یک‌طرفه، ساده‌ترین نوع بادگیر یک جناحی است و بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه‌ای مانند سوراخ بخاری در پشت‌بام ساخته می‌شود در این روش برای پرهیز از گزند گردبادها و توفان‌های سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک و نسیم‌های مطبوع می‌سازند جبهه‌های دیگر آن را می‌بندند. در برخی موارد بادگیرهای یک‌طرفه را پشت به بادهای شدید و آزاردهنده می‌سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می‌دهد. ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچک‌تر و شکل آن اولیه‌تر است این مسیر مورب (که در بالای بام دیده می‌شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار می‌گیرد و تهویه را انجام می‌دهد. این نمونه بیشتر در مناطق سیستان و قسمتی از شهرهای بم دیده می‌شود.
بادگیر دوطرفه، نوع دوطرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره‌های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می‌شود و در قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می‌شود این نمونه در سیرجان و به‌ندرت در کرمان دیده می‌شود.
بادگیر سه‌طرفه، سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکم دریده). در این نمونه می‌توان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
بادگیر چهار طرفه، بادگیرهای چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل‌تر از انواع دیگر ساخته شده‌اند، و معمولاً داخل کانال‌های آن با تیغه‌هایی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می‌شوند و بعضی از نمونه‌ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می‌ساخته‌اند که هوای خشک و دارای گردوغبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق (حوض‌خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می‌شده است. در مناطقی که امکان ایجاد حوض‌خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیرزمین جاری و نمایان می‌کردند و امتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می‌یافته است. این فضاها (سرد آب‌ها) محل تجمع اهالی خانه در بعدازظهرهای تابستان بوده است.
بادگیر چند طرفه، این نمونه در یزد، کرمان و بوشهر و ... دیده می‌شود در شهرستان یزد و برخی از قسمت‌های مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولاً هشت‌وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می‌دهند.
بادگیر چپقی، بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به‌جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله خم‌دار (زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانال‌ها و قسمت‌های داخلی مانند نمونه‌های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده‌شده است. نماسازی بادگیر خود از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به‌وسیله آجرکاری و یا گچ‌بری ساخته می‌شود.
شکل برش میله یا بدنه بادگیرها
بدنه بادگیرها به اشکال مربع و مستطیل و هشت‌ضلعی ساخته می‌شود. بدنه چهارگوش و هشت‌گوش بیشتر مخصوص مناطقی است که در آن‌ها بادهای ملایم و متنوع می‌وزد و امکان گرفتن باد از جهات مختلف وجود دارد. بدنه‌های مستطیل نیز مناسب ناحیه‌هایی است که جهت وزش باد در فصل گرما از یک‌سو و به طور معمول از شمال شرقی به جنوب غربی است. به این دلیل، در این‌گونه مناطق میله را مستطیل می‌سازند تا دهانه‌ای که باد را مستقیم می‌گیرد، سطح تماس بیشتری داشته باشد.
بر اساس تعداد دهانه
بادگیرها برحسب تعداد دهانه به دو دسته کلی یک دهانه و چهار دهانه تقسیم می‌شوند. بادگیرهای یک دهانه خود به سه نوع تقسیم می‌شوند؛ الف) در منطقه‌هایی که غالباً در آن‌ها گردباد و طوفان‌های شدید می‌وزد، بادگیرها را یک دهانه می‌سازند و به‌طور معمول دهانه رو به کوهستان و اغلب به‌سوی شمال شرقی است و سقف آن‌ها را برای مقاومت در برابر گردباد ،به‌صورت خرپشته می‌سازند.
ب) در کرانه‌های خلیج‌فارس بادگیرها یک دهانه و خرطومی شکل است. دهانه پشت به دریاست و باد مرطوب برخاسته از دریا را درون بنا به جریان می‌اندازد و هوای داخل را سبک می‌کند. در بندرعباس در چند مورد کوشیده‌اند تا با کندن چاه آب در زیر این بادگیرهای مکنده، هوای خنک چاه را بالا بیاورند و فضای داخل را بیشتر قابل‌تحمل کنند. در لافت به‌طورکلی با توجه به اقلیم بادگیرها چهار دهانه هستند.
ج) روی خانه‌ها و آب‌انبارهای بعضی از شهرها چون تهران و کاشان بادگیرهای مضاعف است. تعداد آن‌ها بسته به بزرگی آب‌انبارها، گاهی به شش می‌رسد. دهانه‌های این بادگیرها رو به جهات مختلف است و از هر طرف که باد بوزد، به داخل آب‌انبار کشیده می‌شود و از بادگیر یا بادگیرهای دیگر هوای داخل به بیرون رانده و جریان برقرار می‌شود.
تعداد اشکوب
بادگیر دو اشکوبه یکی از انواع بادگیرهای ایرانی است. این نوع بادگیر حجیم است و در منطقه‌هایی ساخته‌شده که در آن‌ها سطح وزش باد متغیر است. برای آنکه بتوانند از باد منطقه که گاه بالاتر یا پایین‌تر می‌وزد بهره جویند، دو بادگیر را روی‌هم و بادگیر زیرین را با سطح بزرگ‌تر و بادگیر بالایی را با سطح کوچک‌تر ساخته‌اند.
بر اساس نحوه برودت
بعضی از بادگیرها فقط از طریق جابجایی هوا (convection) داخل بنا را خنک می‌سازند و برخی دیگر هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر (Evaporation) این را عمل را انجام می‌دهند. بادگیرهای روستای لافت در دسته‌بندی نخست جای دارند.
نحوه عملکرد بادگیر
وزش باد، بین دهانه‌های بادگیر و در و پنجره‌های ساختمان، اختلاف فشاری ایجاد می‌کند که موجب برقراری جریان هوا به داخل ساختمان می‌شود. در اکثر بادگیرها این اختلاف فشار به‌گونه‌ای است که هوا از دهانه‌های بالای بادگیر وارد ساختمان شده و از در و پنجره‌های ساختمان و دریچه‌های پشت به باد بادگیر، خارج می‌شود. با این وجود می‌توان شکل قرارگیری بادگیر را نسبت به ساختمان و اجزای اصلی آن به‌گونه‌ای انتخاب کرد تا اختلاف فشار ناشی از اثر باد، هوا را از در و پنجره‌ها به داخل ساختمان کشیده و به‌وسیله بادگیر خارج کند. در این صورت، بادگیر نقش یک هواکش را بازی می‌کند.
معمولاً در دهانه‌های بادگیرها تیغه‌هایی عمودی به موازات یکدیگر قرار دارند. به‌گونه‌ای زیبا آن را شکل داده و تزیین کرده‌اند. نقش اصلی و فنی این تیغه‌ها تنظیم فشار باد است. انتهای بالای میله بادگیر روی بام بنا یا کنار بدنه دیوار قرار دارد و در داخل فضای مسکونی دیواره مشبکی از کاشی یا چوب جلوی دهانه نصب‌شده است تا به زیبایی بنا لطمه نزند. گاه نیز در این محل چیزی شبیه پنجره قرار می‌دهند که می‌توان آن را باز و بسته کرد.
اغلب بادگیرها، دارای چوب‌بست‌هایی هستند كه دو طرف دهانه بادگير را به هم متصل می‌کنند و انتهای اين چوب‌بست‌ها از بدنه بادگير بيرون است. اين چوب‌بست‌ها برای افزايش استحكام و مقاومت بادگير در مقابل فشار باد است و به‌صورت كششی كار می‌کنند و نمی‌گذارند كه پره‌های داخلی و بدنه بادگير از يكديگر جدا شوند. علت آنكه انتهای اين چوب‌ها را نمی‌برند اين است كه در زمان تعمير و مرمت بادگير، داربست‌ها را به اين چوب‌ها متصل می‌کنند و از روي داربست‌ها، تعميرات لازمه را انجام می‌دهند.
سخن آخر
از جمله مشکلاتی که در رابطه با بادگیر وجود دارد این است که باوجود تمام تمهیدات باز هم مقداری گردوغبار وارد فضای داخل بنا می‌شود. بعلاوه پرندگان، جانوران موذی و حشرات از طریق مجرای بادگیر وارد فضای داخل می‌شوند. همچنین کنترل کامل مقدار جریان هوا و میزان رطوبت و برودت میسر نیست. لذا بادگیر به‌تدریج جای خود را به کولرهای گازی داده است. اما همواره می‌توان با حفاظت و مطالعه عملکرد بادگیرهای بجای مانده از تجربیات گذشتگان و تدابیر اندیشمندانه آن‌ها برای ایجاد آسایش حرارتی و کاهش مصرف انرژی متناسب به نیاز روز بهره گیریم. امید است با تلاش و همت محققان در رشته‌های مختلف متناسب با بحث اقلیم و آسایش حرارتی ادامه‌دهنده راه گذشتگان و نیاکانمان باشیم.
گزارش از فاطمه عباس‌زاده حاجی‌آبادی، کارشناس ارشد مهندسی معماری و کارشناس میراث‌فرهنگی، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان هرمزگان