با بررسی‌های سطحی و مشاهدات اولیه مشخص شد معدن لاپلنگ که محل پیدایش این دو جسد است یک معدن بسیار قدیمی بوده که از سال‌های بسیار دور، ایرانیان به‌ویژه مردمان قدیم روستاهای چاهریسه، باقرآباد و دیگر روستاهای مجاور از این معدن روی و سرب استخراج می‌کردند.
در مشاهدات اولیه با دو کوره فرآوری و ذوب مواجه شدیم که قدمت این کوره‌ها مربوط به دوره صفویه می‌باشد و جالب‌تر این‌که با بررسی کارشناسان باستان‌شناس اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان مشخص شد مصالحی که برای ساخت این دو کوره در جداره‌های بیرونی آن استفاده شده است از سرباره (مواد ضایعاتی و یا کم عیار) کوره‌های قدیمی‌تر استفاده شده است، که نشان از قدمت بالای این محل و وجود حیاتی ارزشمند است.
در ادامه مشاهدات اولیه به اتاق‌هایی برخوردیم که از هندسه مهندسی جالبی برخوردار بود و آن این‌که تعدادی اتاق از جنس سنگ و گل و مقداری آجر بدون داشتن سقف که به احتمال قوی سقف این اتاق‌ها از تیرهای چوبی پوشانده شده بوده و برای اسکان کارگران معدن و با فاصله از این اتاق‌ها، اتاق دیگری که مربوط به بزرگ و یا رئیس مجموعه بوده وجود دارد و همچنین اتاقی به‌عنوان مطبخ و محلی به‌عنوان سرویس بهداشتی که به نظر کارشناسان این ساختمان‌ها حداقل مربوط به دوره قاجار است. طی صحبت با مهندس مسئول معدن، بررسی‌های انجام شده حکایت از این دارد که معدن «لاپلنگ» ابتدا طی هزاران سال قبل توسط ایرانیان برداشت مواد معدنی روی و سرب از آن انجام می‌شده و در آن زمان‌ها معادن به‌صورت زیرزمینی بوده و کار استخراج توسط کارگران که اغلب از بومیان محلی و از روستاهای چاهریسه و باقرآباد و دیگر روستا بوده استفاده می‌شده که به‌صورت دستی کار انتقال آن از کوه به پایین توسط چهارپایان و یا به صورت شوتینگ (به‌صورت پایین انداختن) انجام می‌شده است. لذا فقط رگه‌های اصلی که دارای عیار بالایی بوده استخراج می‌شده و از برداشت سایر مواد با عیار کمتر خودداری می‌شده، حتی صحبت‌هایی از حضور روس‌ها و انگلیسی‌ها از زمان جنگ جهانی دوم در معادن ایران و معدن روی «لاپلنگ» نیز در میان مردم محل به گوش می‌رسد، همچنین شواهد نشان از این دارد که این معدن در دوره پهلوی اول هم فعال بوده و تا ۶ سال گذشته نیز در آن به شیوه‌های قدیمی فعالیت‌های کمی در جریان بوده است.
با توجه به افزایش قیمت فلزات به‌ویژه فلزات گرانبها وزارت صنعت و معدن اقدام به مزایده معادن قدیمی کرده و کار استخراج این معدن از حدودا شش سال قبل به شکل امروزی و با دستگاه‌ها و ماشین‌آلات سنگین معدنی و با روش انفجاری از سر گرفته می‌شود.
در بازدیدهای مکرر از محل پیدایش اجساد که در ارتفاع حدودا سی‌وپنج متری تا قله کوه بود به کانال‌های دست کن و یا طبیعی برخورد کردیم که وجود فضولات حیوانی مربوط به سال‌های گذشته و همچنین وجود اشکال هندسی بسیار زیبا از جنس نمک یا رسوب آهکی کربنات کلسیت که در سقف این کانال‌ها وجود داشت مربوط به چند میلیون سال قبل قابل مشاهده بود که متاسفانه به‌دلیل کارکردن ماشین‌آلات سنگین و برداشت‌های انجام شده، تعدادی از کانال‌ها به‌طور کامل تخریب و از بین رفته است و حتی کانالی که اجساد از آن محل کشف شده به‌صورت کامل از بین رفته و اجساد با هوشیاری تکنسین معدن و راننده بیل مکانیکی از بین نرفته بود، که پس از تحویل به‌عوامل نیروی انتظامی شهرستان این اجساد با احتیاط کامل توسط کارشناسان اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان اردستان به موزه شهر زواره به‌منظور بررسی و نظرات کارشناسی منتقل شد.
در اینجا لازم است به‌منظور اهمیت موضوع برای معرفی موقعیت و وضعیت زیست‌محیطی و طبیعت منطقه در برگیرنده روستاهای باقرآباد، خاصه تراش، چاهریسه و دیزلو و همچنین روند شکل‌گیری و پیدایش این منطقه و ساختار زمین‌شناسی، با بهره جستن از دانش زمین‌شناسی تاریخی و استناد به کشفیات دیرینه شناختی، پژوهش‌های علمی مراکز دانشگاهی داخلی و خارجی و داده‌ها و مشاهدات و محفوظات تاریخی و انسانی قابل اثبات، به‌منظور ارائه تصویری روشن از این منطقه تلاش شود.
زمان و روند شکل‌گیری و پیدایش
مطالعه و بررسی پژوهش‌های انجام شده بر روی تعداد بسیار زیاد و متنوع سنگواره‌های بی‌مهرگان آبزی و صدف‌دار، سن پیدایش و شکل‌گیری منطقه ذکر شده در صدر گزارش را به ابردوران پیدا زیستی (Phanerozoic) و مشخصا اولین دوره دوران دیرینه زیستی (Paleozoic) یعنی کامبرین (Cambrian) و دریاهای کم‌عمق و گرم یعنی حدود ۵۹۰ میلیون سال پیش مرتبط ساخته و دقت در سنگواره ماهیان زره‌دار و بی‌مهرگانی چون بازوپایان دارای صدف بالایی و پایینی و خصوصا بازوپایانی همچون «اسپی ریفر» کشف شده در منطقه و وجود گونه‌های زنده و احیانا سنگواره خزندگانی چون انواع سوسمارها، استمرار روند شکل‌گیری و پیدایش را به دومین دوره دیرینه زیستی یعنی اردوویسین (Ordovician) تا پنجمین و ششمین دوره یعنی زغالین یا کربونیفر (Carboniferous) و پرمین (Permian) به اثبات می‌رساند.
حاصل این روند و دوران پیدایش و شکل‌گیری در قالب آثار و بقایای متعدد و منحصربه‌فردی ظهور و بروز کرده‌اند که خود از منابع و مدارک مستند علمی و عینی برای انجام پژوهش‌های دانشگاهی بوده‌اند که در اینجا به شرح تعدادی از آن‌ها پرداخته می‌شود:
الف) غار خاصه‌تراش
این غار طبیعی در ارتفاع حدود ۲۱۹۸ متری از سطح دریا و در حدود ۵۰ کیلومتری شمال اصفهان در حاشیه جاده اصفهان - اردستان و در مسیر راه شوسه روستای «باقرآباد» به‌سمت روستاهای «خاصه تراش» و «چاهریسه» و در نزدیکی روستای «خاصه تراش» واقع شده است.
بررسی‌های مقدماتی و تحلیل ژئوتوریستی انجام شده در سال ۱۳۹۰ توسط خانم فاطمه سبک‌خیز (در دوره دانشجویی دکترای ژئومورفولوژی)، سیدحسن حجازی (استادیار زمین‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوراسگان) و محسن مقدسین (استادیار نقشه‌برداری، دانشگاه اصفهان) بر روی این غار تشکیل شده از آهک‌های پرمین با روش پرالانگ و مشاهده گذرگاه‌های با طول نسبتا کم و شبکه‌ای درهم و دارای ارتباط جانبی و عمودی متعدد در گذرگاه‌های آن، این غار را از نوع شبکه‌ای نامنظم دانسته و رتبه‌بندی خوبی از نظر ارزش اجتماعی، فرهنگی و تاریخی، علمی و زیبایی شناختی بدان داده است.
از دلایل جذابیت و منحصربه‌فرد بودن این غار سهل‌العبور بودن بخش‌های از آن برای گردشگر و توریست عادی و در عین حال سختی و پیچیدگی معابر منتهی به برخی تالارها که کنجکاوی و جلب و تهییج و اقناع پژوهشگر و غارنورد حرفه‌ای را به همراه دارد، می‌باشد.
سایت‌ها و زون‌های سنگواره‌شناسی
فراوانی و گوناگونی مکان‌ها و سایت‌های حاوی سنگواره‌های مختلف در این مناطق چنان است که می‌توان کل این مناطق را به‌عنوان سایت و زون فسیل‌شناسی معرفی کرد. نکته درخور توجه آن‌که کشف برخی سنگواره‌ها در این مناطق نظریات علمی پیشین را به چالش کشیده و این امر به‌همراه فراوانی و تنوع سنگواره‌ها، این مناطق و سنگواره‌های مکشوفه را از این نظر منحصربه‌فرد ساخته است. معرفی تنها نمونه‌های اندک از این سنگواره‌ها گواه مستندی بر این سخن است:
۱- کشف و شناسایی جنس Bothriolepis، بقایائی از یک جنس متعلق به خانواده ptyctodontide از ماهیان زره‌دار (placoderm) قطعاتی از جنس احتمالی Osteolepis از خانواده osteolipididae و جنس Onychpous از ماهیان crossopterygian و در نهایت جنس‌های Chirodipterus و Rhinodipterus و یا Dipterus از ماهیان دو تنفسی (Dipnoan) در نتیجه مطالعه و تشریح نمونه‌های حاوی فونای (Fauna: همه جانداران یک سرزمین یا دوران) از بقایای مهره‌داران (ماهیان) در رسوبات دوونین پسین واقع در ناحیه «چاهریسه» توسط «جان لانگ» از گروه فسیل‌شناسی مهره‌داران موزه استرالیای غربی (پرت، استرالیا) و دکتر «مهدی یزدی» و «واچیک هایراپطیان» (در زمان دانشجویی) از گروه زمین‌شناسی دانشگاه اصفهان در سال ۱۳۷۸. از خصوصیات جالب توجه به این فونا فراوانی جنس Bothriolepis در این سری از رسوبات است که این فونا را از دیگر مکان‌های مشابه در رسوبات دونین پسین ایران متمایز می‌کند.
۲- سنگواره ماهیان تلودونت (thelodont) فراسنین (Frasnian) آغازین در ناحیه «چاهریسه» توسط «واچیک هایراپطیان» (دانشگاه آزاد خوراسگان - در زمان استادی)، «هنینگ بلوم» (گروه ارگانیسمال بیولوژی دانشگاه اوپسالای سوئد) و «سوزان ترنر» (موزه کویینزلند، بریزبین، استرالیا) که باعث نقض نظریات پیشین و ایجاد دوره جدیدی در دونین گنداوانا شد، چرا که تا پیش از این کشف، این‌گونه ماهیان به جنس Turinia نسبت داده می‌شد، اما براساس مجموعه جدید و غنی کشف شده از برش «چاهریسه» در ایران مرکزی، جنس جدید Neoturinia hutkensis از تلودونت مورد تشریح قرار گرفته و براساس داده‌های جدید مورفولوژی و بافت‌شناسی فلس‌ها و مقایسه داده‌های حاصل با دیگر گونه‌ها در گنداوانا و لاروسیا در آنالیز فیلوژنتیکی مشخص شد که گونه‌های مشاهده شده در گنداوانا که به نام تورینید معرفی شده است نادرست بوده و نیاز به بازبینی دقیق دارد. با بررسی‌های انجام شده و نرم‌افزارهای ویژه با بررسی مرز گنداوانا، شاخه مجزایی در دونین از طریق این دست نمونه‌ها ایجاد شده است.
۳- کشف و شناسایی فسیل‌های ۱۰ موجود ریز میکروسکوپی با قدمت حدود ۱۰ تا ۲۰میلیون سال شامل براکلیوپد (اولین گروه در خاورمیانه) برایوزاَن‌ها، دندان‌های ریز کوسه دریا و اقیانوس‌ها، شکم پایان، دو کفه‌ای‌ها، خارپوستان، میکروسکوپی و قطعاتی از کرم‌های دریایی متعلق به دوران سوم میوسن در ابعادی حدود ۵۰۰ ماکرون تا ۵۰۰ میلیمتر در منطقه «چاهریسه»، «باقرآباد» و «دیزلو» در فروردین سال ۹۲ با تلاش دکتر «مهدی یزدی»، دکتر «بهرامی» و دکتر «حسین ترابی» از اعضای هیات علمی گروه زمین‌شناسی دانشگاه اصفهان با این توضیح که مشابه این نمونه‌ها در میناب استان هرمزگان وجود داشته و این نشانه و تائید وجود دریاهای قدیمی در مناطق «چاهریسه»، «باقرآباد» و «دیزلو» است.
۴- سنگواره کنودونت (conodont): گروهی از مهره‌داران ابتدایی که بیشتر توسط بقایای دندانی باقی مانده از آن‌ها شناخته می‌شوند. این موجودات که شبیه مار ماهی‌های بسیار کوچک دریایی بوده‌اند در حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش منقرض شدند و امروزه تنها آثار دندان‌های ریز و میکروسکوپی آن‌ها باقی مانده و با مشقت فراوان بدست می‌آیند، بقایای دوکفه‌ای، بریوزوئر، ساقه لاله‌وشان، بازوپایان، تریلوبیت، گونیاتیت و ریز بقایای مهره‌داران در برش بالایی کوه «کفتار» در جنوب‌غربی روستای «چاهریسه» توسط پژوهشگران دانشگاه مشهد.
محیط زیست و طبیعت
روستاهای مزبور و مناطق پیرامونی آن‌ها از اقلیم و جغرافیای طبیعی متنوعی مشتمل بر عوارض و پدیده‌های گوناگون نظیر مناطق کوهستانی، عرصه‌های بیابان، دره و بند، بیشه‌زار، غار و نظایر آن برخوردار است. تنوع آب و هوایی آن سبب بروز تنوع و تعدد گونه و زیرگونه‌های گیاهی و جانوری ارزنده و به طبع آن پدیدار شدن زیست محیط گونه‌گون و ایجاد زیستگاه و پناهگاهی مناسب و امن برای حیات‌وحش شده و مجاورت و پیوستگی مناطق حفاظت شده «کهیاز»، «خارو»، «موته»، «نطنز» و «کرکس» با این منطقه تائیدی بر این ادعاست.
احراز عنوان اثر طبیعی و منطقه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست
دقت در موارد و توضیحات بالا، غنای علمی و دیرینه شناختی و زیست محیطی منطقه یاد شده را به‌خوبی آشکار ساخته و شایستگی آن برای قرار گرفتن در قالب هر چهار گروه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست یعنی پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پارک حیات وحش و منطقه حفاظت شده، بسیار بیشتر و پیشتر از منطقه «سپاهان کمشچه» واقع در شهرستان «برخوار» که در سال ۱۳۹۴ به‌عنوان یک اثر طبیعی ملی متعلق به دوره تریاس از دوران مزوزوئیک ثبت شده، را به اثبات می‌رساند، مضافا آن‌که منطقه یاد شده به سبب برخورداری از المان‌ها و آثار تاریخی، بوم شناختی و جاذبه‌های طبیعی دیگر بر طبق تعریف سازمان یونسکو قابلیت تبدیل شدن به یک ژئوپارک جهانی را دارا است.
مخاطرات و تخریب‌های موجود
صدور مجوزات و پروانه‌های متعدد و گوناگون صنعتی و معدنی در منطقه موجبات ورود خسارات و آسیب‌های فراوان به طبیعت، گونه‌های گیاهی و جانوری، آثار طبیعی و دیرینه‌شناسی و بوم شناختی و بروز آلودگی‌های زیست محیطی و مخرب و اخلال در زندگی طبیعی روستایی می‌شود.
در پایان در خصوص اعلام جنسیت، و سن اجساد و همچنین قدمت آن‌ها در برسی‌های اولیه اعلام شده که به احتمال قوی یکی از این افراد فردی بالغ و دیگری فردی نابالغ بوده است که یکی از آن‌ها جنسیت مونث دارد و در خصوص قدمت اسکلت‌ها هم پس از بررسی‌های دقیق کارشناسی این مهم مشخص می‌شود.
* گزارش از مهدی مشهدی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان اردستان